روند جامعه پذیری سیاسی در کانادا

جامعه پذیری سیاسی روندی آموزشی است که به انتقال هنجارها و رفتار پذیرفتنی نظام سیاسی مستقری, از نسلی به نسل دیگر کمک می کند

● عوامل موثر در جامعه پذیری کانادا

جامعه پذیری سیاسی روندی آموزشی است که به انتقال هنجارها و رفتار پذیرفتنی نظام سیاسی مستقری، از نسلی به نسل دیگر کمک می کند. بنابراین هدف جامعه پذیری سیاسی تربیت یا پرورش افراد به صورتی است که اعضای کار آمد جامعه سیاسی باشند. روند جامعه پذیری سیاسی معمولاً آنقدر به آرامی صورت می گیرد که مردم حتی از آن آگاهی نمی یابند و بدون آگاهی هنجارهایی را که به آنان تلقین شده است را می پذیرند. دیوید ایستون جامعه پذیری سیاسی را روند توسعه ای می داند که بوسیله آن افراد سمتگیری سیاسی و الگوی رفتاری بدست می آورند. به طور کل می توان گفت جامعه پذیری سیاسی مهمترین پیوندی است که میان نظام اجتماعی و نظام سیاسی وجود دارد.(۱)

جامعه پذیری سیاسی می تواند ابزاری برای بسیج توده ها باشد و همچنین می تواند به عنوان جانشینی موثر به جای کاربرد جبر و زور، توسط حکومت استفاده شود. عوامل مختلفی در جامعه پذیری سیاسی نقش ایفا می کنند. این عوامل بسته به نوع جامعه ای که به بررسی آن پرداخته می شود از اولویت و اهمیت متفاوتی برخوردارند. از عوامل موثر در جامعه پذیری می توان به خانواده، آموزش، گروههای همتا (دوستان)، تحصیلات، نژاد، جنسیت، نفود مذهبی، محیط کار، رسانه ها، حکومت و رهبران سیاسی، انجمن ها و کارگزارهای حزبی، عناصر خارجی ، .... نام برد.(۲) در این مطلب قصد داریم تا بررسی نمائیم که فرهنگ سیاسی و جامعه پذیری سیاسی در کشور کانادا تحت تاثیر عناصری مانند خانواده، آموزش، محیط دوستان، رسانه چگونه شکل می گیرد.

● فرهنگ سیاسی کانادا

واژه «فرهنگ سیاسی» را نخستین بار گابریل آلموند در علم سیاست به کار برد. ساموئل بوراندر و آدام اولام نیز از پیشگامان کاربرد این واژه می باشند. آلموند فرهنگ سیاسی را الگوی ایستارها و سمت گیری های فردی نسبت به سیاست در میان اعضای یک نظام تعریف می کند. همچنین لوسین پای در تعریف این واژه می گوید :« فرهنگ سیاسی مجموعه ایستارها، اعتقادات و احساساتی است که به روند سیاسی نظم و معنی می بخشد و فرضیه ها و قواعد تعیین کننده حاکم بر رفتار نظام سیاسی را مشخص می کند.»(۳)

فرهنگ سیاسی کانادایی به شدت تحت تاثیر فرهنگ انگلیسی و امریکایی می باشد بطوری که کانادایی ها در قوانین و سنت انگلیسی بوده و در رفتار امریکایی عمل می نمایند. فرهنگ سیاسی کانادا، فرهنگی با ارزش های لیبرالی است که بسط دمکراسی (در معنای امریکایی آن) در سرلوحه این ارزش ها قرار دارد. همچنین در فرهنگ سیاسی کانادا تقویت استان گرایی و توجه به منطقه گرایی از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. کانادا به دلیل سیاستهای اقتصادی خویش از ورود مهاجرین استقبال می نماید. نظام سیاسی کانادا به علت متنوع بودن فرهنگ مهاجرین و همچنین وجود اقلیت بزرگ فرانسوی زبان در این کشور، همواره به دنبال نهادینه نمودن نظام چند فرهنگی بوده است تا بدین طریق از فروپاشی سیاسی کانادا جلوگیری نماید. از سویی در چند دهه اخیر دولت های کانادایی سعی نموده اند تا برای جلوگیری از نفوذ گسترده ایالات متحده امریکا و همچنین محو نشدن هویت کانادایی به مرور زمان با عزیمت گسترده مهاجران به این کشور، به بازتولید ارزش و هویت کانادایی در قالب یک فرهنگ تکساخت بپردازند که این پدیده منجر به پیدایش تضاد و دوآلیسم در تبیین سیاست فرهنگی کانادا شده است زیرا دولت کانادا در حالی که به دنبال نهادینه نمودن مقوله چند فرهنگی می باشد از فرهنگ غالب نیز سخن می گوید.(۴)

● عوامل موثر در جامعه پذیری در کانادا

الف) خانواده

کانادا بیش از سی و سه میلیون نفر جمعیت دارد که متوسط امید به زندگی در میان آنان بیش از ۸۰ درصد می باشد. ۷۶.۷ درصد مردم کانادا شهر نشین و ۲۳.۳ درصد مابقی آنها روستانشین می باشند. ۳۵ درصد جمعیت کانادا در سه شهر بزرگ تورنتو، مونترال و ونکوور زندگی می نمایند. تراکم جمعیت در کانادا پائین ترین سطح جهانی خود را داراست. تراکم جمعیت در این کشور ۳.۵ نفر در هر کیلومتر مربع می باشد.(۵)

امروزه در کشورهای غربی خانواده تعریف، کارکرد و ماهیت سنتی پیشین خود را از دست داده است. پائین امدن سن استقلال یابی فرزندان از خانواده، گسترش محبوبیت شبکه های اجتماعی و افزایش کیفی و کمی گروههای همتا باعث گردیده است تا خانواده در این جوامع مرکزیت سنتی خود را در تاثیرگذاری بر روی افراد و به تبع آن در روند جامعه پذیری از دست بدهد. مثلاً در کشور کانادا حدود ۵۰ درصد از دختران هنگامی که وارد مقطع دبیرستان می شوند با تهیه مسکنی مستقل از کانون خانواده جدا می گردند.(۶) با این حال کارکرد خانواده در کانادا تا حدودی به علت وجود مهاجرین شرقی متفاوت از مابقی جوامع غربی می باشد و ساختار چند فرهنگی کانادا باعث شده است تا مهاجرین بتوانند با پاسداری از فرهنگ های خود جایگاه و نقش خانواده را نسبت به دیگر کشورهای غربی تا حدودی حفظ نمایند.

در طول بیست و پنج سال گذشته در کانادا نگرش افراد نسبت به ازدواج به طور عمیقی تغییر نموده است. بسیاری از مردم کانادا ازدواج به مفهوم رسمی آن را به تعویق انداخته و یا از انجام آن صرف نظر می کنند. این امر خود بیانگر آنست که ازدواج مطلوبیت خود را از دست داده است. خانواده های تک والد و زوج هایی که بدون ازدواج رسمی در کنار یکدیگر زندگی می کنند، از اشکال خانواده‌ای هستند که در حال حاضر در کانادا رو به افزایش اند. (۷) این دست از خانواده ها ناپایدار بوده و عموماً به طلاق می انجامند و تاثیر نابسزایی بر روی تربیت، آموزش و به طور کل آینده فرزندان خویش می گذارند. همچنین، فروپاشی خانواده، هزینه های غیرمستقیمی را برای مؤسسات عمومی مختلف، از جمله نهادهای آموزشی و بهداشتی، پلیس و دستگاه قضایی کشور به همراه دارد.

هرچند که تعداد خانواده‌های مبتنی بر روابط غیررسمی و خانواده های تک والد در حال افزایش اند اما در اکثر استان های کانادا، چهارچوب تشکیلی خانواده¬های نوپا همچنان بر اساس ازدواج رسمی می باشد. برای تشریح بیشتر این موضوع به بررسی آماری ازدواج در استان کبک می پردازیم. این استان، نمونه بارزی از رواج گسترده خانواده های مبتنی بر روابط غیررسمی است. فقط ۵/۵۴ از خانواده های کبک، متشکل از والدین رسماً متأهل هستند، در حالی‌که در دیگر استان‌های دیگر کانادا، به استثنای استان کبک، ۳/۷۲ درصد خانواده ها از زمره خانواده های متشکل از والدین رسماً متأهل به شمار می¬روند. حدود ۸/۲۸ درصد از خانواده های استان کبک مبتنی بر روابط غیررسمی هستند، در حالی‌که همین نسبت در دیگر استان‌های کانادا، ۷/۱۱ درصد است. در استان کبک، ۶/۳۴ درصد از زوجین، بدون ازدواج در کنار یکدیگر زندگی می کنند که این نسبت در دیگر استان های کبک، ۴/۱۳ درصد است.(۸) طبق آمار منتشر شده در سال ۲۰۰۶، از هر چهار کودک کانادایی، یک کودک در خانواده های تک والد زندگی می کرده است.

روی آوری به همجنسگرایی یکی دیگر از مواردی است که ساختار خانواده را مورد تهدید قرار می دهد. در سال ۲۰۰۳ انتاریو و بریتیش کلمبیا ازدواج همجنس بازان را مشروع اعلام کردند و در سال ۲۰۰۴ چندین ایالت دیگر از این قانون تبعیت کردند. در ژوئیه ۲۰۰۵ کانادا در سراسر کشور ازدواج مردان را مشروعیت بخشید و به یکی از چهار کشوری تبدیل گردید که انجام این نوع ازدواج را بلامانع دانستند. (۹) با توجه به آمار و ارقام ذکر شده می توان تاثیر نهاد خانواده در کانادا را در شکل دهی فرهنگ سیاسی و جامعه پذیری سیاسی این کشور، با توجه به ساختار ناپایدار این نهاد و همچنین وجود مهاجرینی با فرهنگ های مختلف از عواملی چون آموزش، گروههای دوستان و رسانه کمتر دانست.

ب) آموزش

مدارس نقش مهمی در جامعه پذیری سیاسی بر عهده دارند. امری که مورد عنایت روانشناسان و متخصصان تربیت نظیر «چارلز مریام» می باشد. او اشاره دارد که در مدرسه به عنوان ساختار رسمی تربیتی مسئله یادگیری مدنی Civil Training بر خلاف جامعه پذیری اجتماعی عامی که مدارس به جهت آن بر پا شده اند انجام می پذیرد. دانش آموزان و دانشجویان فرایند جامعه پذیری سیاسی را در درجه اول از نظام آموزشی کسب می کنند و آن نیز از خلال کتاب ها و روش های آموزشی و یا از خلال فعالیت روزانه و یا ساختار زندگی درونی این موسسات نمایان می گردد. ضمن آنکه این مدارس به ایجاد و شکل دهی به مفهوم «شهروندی» (Citizenship) در میان دانش آموزان شان می پردازند.(۱۰)

قدیمی ترین سیستم سازمان یافته آموزشی در سرزمین کانادا در ابتدا زیر نظر کلیسا دائر گردید. در سال ۱۶۰۸ میلادی وقتی ایالت کبک به عنوان مستعمره فرانسه اعلام شد اولین مدرسه در این منطقه تاسیس گردید. تا اواسط قرن ۱۹ میلادی سیستم آموزشی کانادا زیر نظر کلیسا و تحت کنترل آن قرار داشت. طبق گزارش سازمان توسعه و همکاری اقتصادی، کانادا تا اواخر دهه ۱۹۴۰ یکی از دمکراسی های بزرگی بود که از نظر آموزش کمتر توسعه یافته بود. با این توصیف کانادا با سرمایه گذاری در این بخش امروز در سطح جهانی یکی از کشورهای برتر در مقوله آموزش می باشد. بحث آموزش در کانادا بر عهده دولت های ایالتی می باشد. در سال ۱۹۹۹-۲۰۰۰ میلادی حدود ۵ میلیون دانش آموز در کانادا تحت آموزش رایگان قرار گرفتند. قانون ایالتی تاسیس مدارس مجزا توسط گروههای مذهبی را مجاز اعلام کرده و به مالیات دهندگان اجازه می دهد تا در صورت تمایل مبلغی را از مالیات شهری خود برای حمایت از این مدارس اختصاص دهند. مدارس خصوصی که اکثرا کاتولیک رومی می باشند در برخی ایالات از دوره کودکستان تا سطح دبیرستان برنامه آموزش ناحیه ای کاملی ارائه می دهند. همچنین بر طبق آمار در سال ۲۰۰۶ میلادی ۵۸ دانشگاه و ۲۰۳ کالج در سطح کانادا فعالیت داشته اند و در سال ۲۰۰۴-۲۰۰۵ ، یک میلیون و چهارصد هزار و چهار صد و هشتاد و شش دانشجوی تمام وقت وارد این موسسات آموزش عالی گشته اند. (۱۱)

یک دانش آموز کانادایی از صبح تا اواسط بعد از ظهر را در محیط آموزشی و در کنار دوستان به سر می برد و پس از این مدت با آمدن به خانه توسط فضای سایبری با دوستان خود در ارتباط است و اصولاً در زمان کنونی با گسترش فضای سایبری یک دانش آموز بیشتر تحت تاثیر آموزش و دوستان قرار دارد تا خانواده. البته امروزه استفاده از کامپیوترهای شبکه شده در سیستم آموزشی برخی مدارس خود از نقش سنتی آموزگار و محیط آموزشی کاسته است ولی این محیط هنوز تا حدودی تاثیرات اصلی خود را دارا می باشد. در دانشگاهها نیز محیط آموزشی نقشی بسیار مهم بر روی دانشجویان دارد و تا حدودی تاثیرگذاری این مقطع بیش از مدارس به نظر می آید.

یکی از عواملی که از روند تاثیرگذاری دولت توسط سیستم آموزشی می کاهد وجود نهادهای آموزشی خاص غیردولتی می باشد. همانطور که اشاره شد سیاست چند فرهنگی کانادا این قابلیت را برای اقلیت های فرهنگی و مذهبی ایجاد نموده است که با تاسیس مدارس خاص به نشر فرهنگ و یا مذهب خویش بپردازند و این موضوع به نوبه خویش مانعی است برای ایجاد یک فرهنگ سیاسی خاص و فرآیند جامعه پذیری سیاسی توسط دولت کانادا. به هر شکل آموزش در کانادا نقشی مهم را ایفاء می نماید، نقشی اساسی که امروز در تمامی دولت ها برای ارتقاء فرهنگ سیاسی و تسریع جامعه پذیری به آن عنایتی خاص می گردد.

ج) گروههای همتا (دوستان)

این گروه ها نقش مهمی را در فرایند جامعه پذیری سیاسی یا اکتساب فعالیت یادگیری به شکل عام - چه در زمینه سیاست و یا جنسیت و دیگر موضوعات - ایفا می نمایند. شخص با گروه های همسالان و یا دوستان چه در بازی و یا در درس همراه است و این امر بیش از مدت زمانی است که وی با خانواده خود می گذراند. لذا در اینجا مدت زمانی کافی به جهت اکتساب مهارت، آموزش و جامعه پذیری سیاسی و فکری - پیش از پایان مرحله بلوغ - موجود است. نتایج بسیاری از تحقیقات بیانگر این نکته است که شکل گیری فرهنگ ها و خرده فرهنگ های مخالف از خلال این گروه ها و تاثیر گروه دوستان حاصل می آید. بر همین اساس این گروه ها دارای نقشی ایجابی در تکوین نظم و آرا و گرایشات سیاسی یا شکل گیری نظم عام در اعتقادات سیاسی افراد یا کل جامعه می باشند. این نکته را مطالعات روانشناس اجتماعی «تئودور نیو کم» تائید می نماید. او با مطالعه بر روی دانشجویان متوجه این نکته گردید که گرایشات سیاسی ایشان متاثر از کسب آن از گرایشات دوستان و یاران دانشگاه یا دیگر موسسات آموزشی و فرهنگی شان می باشد. (۱۲)

امروزه گسترش فضای سایبری بر اهمیت این گروه نسبت عوامل دیگر افزوده است. گسترش شبکه های اجتماعی، وبلاگ نویسی، بازی های آنلاین گروهی قدرت گروههای همتا را افزایش داده است. جدیدترین آمار انتشار یافته اداره آمار کانادا نشان می دهد که تقریبا تمامی‌ نوجوانان ۱۶ و ۱۷ ساله کانادایی‌ از اینترنت برای یکی‌ از موارد انجام تکالیف درسی‌، گفتگو اینترنتی‌، بازی های شبکه ایی‌ یا گوش دادن به موزیک استفاده می نمایند. بررسی‌ ها نشان میدهد که ۷۰ درصد از این گروه ۱۶ و ۱۷ ساله مدت ۱۵ سال است که به اینترنت دسترسی‌ دارند و از آن استفاده میکنند. عدد دقیق میزان دسترسی‌ این گروه ۹۷ درصد میباشد که ۹۴ درصد از آنها از اینترنت برای انجام تکالیف درسی‌، ۹۰ درصد گفتگوی اینترنتی‌، ۷۳ درصد بازی های رایانه ایی‌ به صورت شبکه، ۸۰ درصد دریافت موسیقی‌ و ۴۰ شرکت در بحثهای اینترنتی‌ استفاده نموده اند. به طور کل می توان کانادایی ها را رکورد دار استفاده از اینترنت دانست.(۱۳)

بنا به گزارشی که کندین پرس در اواخر سال ۲۰۱۰ منتشر نمود، آمارگیری شرکت «کام ‌اسکور» نشان می‌دهد مردم هیچ کشوری به اندازه کانادایی ‌ها وبگردی نمی‌کنند. بر طبق این آمار حدود ۶۸ درصد مردم کانادا در اینترنت حضور دارند (۶۲ درصد در فرانسه و بریتانیا، ۶۰ درصد در آلمان، ۵۹ درصد در آمریکا، ۵۷ درصد در ژاپن و ۳۶ درصد در ایتالیا). همچنین کانادا تنها کشوری است که شهروندانش به طور متوسط ماهی بیش از ۲۵۰۰ دقیقه (نزدیک به ۴۲ ساعت) در اینترنت گذرانده ‌اند. اسرائیل با حدود ۲۳۰۰ دقیقه دوم است و کمتر کشوری از ۲۰۰۰ دقیقه بالاتر رفته است. بر طبق این گزارش تخمین زده می‌ شود که هر ماه نزدیک به ۲۱ میلیون کانادایی از یوتیوب دیدار می‌ کنند. این رقم در آمریکا البته ۱۴۷ میلیون است. همچنین کانادایی‌ ها از اولین کسانی بودند که مشتاقانه به استفاده وسیع از فیس‌ بوک پرداختند! وب‌سایت socialbakers.com این تعداد را بیش از ۱۷ میلیون نفر اعلام می نماید. کانادایی‌ ها همچنین از طرفداران سرسخت توئیتر بوده اند. سخنگوی توئیتر در ایمیلی به خبرنگار کندین پرس می گوید :« می‌توانیم بگوییم سهم شمار کاربران توئیتر در کانادا از آغاز سال تاکنون ۷۵ درصد افزایش داشته است».(۱۴)

در مجموع با توجه به داده های آماری می توان نقش شبکه اجتماعی (دوستان مجازی) و همچنین نقش گروههای همتا را در فرآیند جامعه پذیری سیاسی کانادایی غیر قابل مقایسه با عوامل دیگر دانست و این عامل نقشی بس فراتر از دیگر عوامل دارد.

د) رسانه

«اورم» بر نقش اساسی وسایل ارتباط جمعی در جامعه پذیری سیاسی و ایجاد آرا، گرایشات، ارزش ها و اعتقادات و مکاتب سیاسی در بین کودکان و نوجوانان تاکید می نماید. خصوصا آنکه فرد به کرات از طریق وسایل ارتباط جمعی نیازهای اساسی خود در زمینه اطلاعات، اخبار و رویدادها را بر طرف می سازد. هم چنان که این وسایل در ایجاد گرایشات و امیال و دانسته های آتی فرد نیز موثرند. (۱۵) سیاست مداران در طول سالیان گذشته به نقش غیر قابل انکار رسانه ها در تاثیر گذاری بر مردم پی برده اند. به همین منظور دست به برنامه ریزی و هدفمند نمودن استفاده از این رسانه در راستای اهداف خویش نموده اند. به عنوان مثال در جنگ ویتنام رسانه در مقابل جنگ طلبان بود و همواره به نقد و تخطئه سیاست جنگ طلبی می پرداخت. پنتاگون برای مقابله با این مشکل در جنگ عراق یک ترفند مناسب را به کار برد. در این جنگ بر خلاف گذشته خبرنگار همراه سرباز آمریکایی روانه صحنه جنگ گردید. این سیاست دو نتیجه را در بر داشت. اول انکه اخبار به صورت مستقیم و گام به گام با تحولات جنگی پخش شده و مردم خود را ناظر و همراه جنگ می یافتند. دوم انکه وقتی خبرنگار همراه سرباز عازم جنگ می شود و سرباز از جان خبرنگار محافظت می نماید این باعث می شود خبرنگار اخباری نه در نقد سرباز بلکه در مدح وی مخابره نماید. با اجرای این سیاست پنتاگون در جنگ عراق، رسانه نه منتقد بلکه همراه و همکلام جنگ طلبان گردید.(۱۶)

مردم کانادا همانطور که در استفاده از شبکه سایبری آماری سر آمد تمامی آمارها دارند در استفاده از رسانه ها نیز آمارشان متمایز دیگر کشورهاست. اصولاً مردم کانادا شوق زیادی به خواندن کتب، مجلات و روزنامه نشان میدهند. مردم کانادا به طور میانگین در هفته ۴.۴ ساعت را به مطالعه کتاب، ۳.۶ ساعت به خواندن روزنامه و ۲.۱ ساعت را به خواندن مجله اختصاص می دهند.(۱۷) به همین منظور تیراژ روزنامه ها و نشریات بالا بوده به طوریکه به عنوان مثال گلوب اند میل (The Globe and Mill) یکی از پرتیراژ ترین روزنامه های کشوری و محلی کانادا گاهی حدود ۲ میلیون نسخه آن در طول هفته به فروش می رساند. استقبال کانادائیان از نشریات امریکایی نیز جالب می باشد به طوریکه نیویورک تایمز هر روزه در دسترس مردم اتاوا، تورنتو، ونکوور و مونترال قرار می گیرد. این وضعیت به شکلی است که در اکثر شهرهای کانادا روزنامه های آمریکایی تنها یک روز پس از انتشار در دسترس عموم قرار می گیرند. شبکه های تلویزیونی نیز در کانادا بسیار پر طرفدار می باشند. از شبکه های تلویزیونی کانادا تنها حدود ۷ شبکه تلویزیونی را می توان از طریق آنتن معمولی دریافت کرد و مابقی کانالها از طریق کابل قابل دریافت هستند. مهمترین و مشهورترین کانالهای تلویزیونی کانادا عبارتند از :« CBC ، CTV(شبکه خبری کانادا) ،City TV ، Global ، OTV ، Omni، Ch TV، Vision، A TV ، Y TV...». همچنین در کانادا اشتیاق زیادی به شبکه های امریکایی و محصولات تلویزیونی و فرهنگی این کشور وجود دارد که این خود بر نفوذ آمریکایی ها بر کانادا افزوده است.

به هر شکل رسانه نه در کانادا بلکه در تمامی کشورها به عنوان عاملی بسیار مهم در پدیده جامعه پذیری سیاسی و ساخت یک فرهنگ سیاسی بر عهده دارد و به نظر می آید با توجه به استقبال بالای مردم کانادا از رسانه ها، نقش این عامل در فرآیند جامعه پذیری سیاسی کانادایی بسیار حائز اهمیت می باشد.

مهدی تاجیک

(۱). عالم، عبدالرحمن: بنیادهای علم سیاست. تهران، نشر نی، ص ۱۱۷-۱۲۳ ، چاپ یازدهم ۱۳۸۳.

(۲). جزوه درسی «روابط ایران با کانادا و مکزیک»، دکتر سید محمد علی موسوی استاد دانشگاه تهران

(۳). عالم، عبدالرحمن: بنیادهای علم سیاست. تهران، نشر نی، ص ۱۱۲-۱۱۳ ، چاپ یازدهم ۱۳۸۳.

(۴). جزوه درسی «روابط ایران با کانادا و مکزیک»

(۵). دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی (۱۳۸۸): کانادا. تهران. انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول ص ۱۳-۱۴

(۶). جزوه درسی «روابط ایران با کانادا و مکزیک»

(۷). Milan, A., Vézina, M. and Wells, C. (۲۰۰۶). ۲۰۰۶ Census: Family portrait: Continuity and change in Canadian families and households in ۲۰۰۶. Demography Division, Statistics Canada

(۸). ۲۰۰۶ Census: Family portrait, p. ۳۶

(۹). دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی (۱۳۸۸): کانادا. تهران. انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول ص ۴۰

(۱۰). مقدم فر، گلناز. روزنامه رسالت، شماره ۶۸۲۶ به تاریخ ۲۱/۷/۸۸، صفحه ۱۸ (اندیشه)

(۱۱). همان ص ۴۱-۴۳

(۱۲). مقدم فر، گلناز. روزنامه رسالت، شماره ۶۸۲۶ به تاریخ ۲۱/۷/۸۸، صفحه ۱۸ (اندیشه)

(۱۳). سطح دسترسی‌ کانادایی‌ ها به اینترنت، سایت جامعه ایرانی کانادا < http://v۱.irantonian.com/content/view/۲۰۵/۲۴>

(۱۴). کانادایی ها، عاشقان سینه چاکِ اینترنت ، نشریه اینترنتی شهروند، December ۳۱, ۲۰۱۰ < http://www.shahrvand.com/?p=۱۱۵۸۵>

(۱۵). مقدم فر، گلناز. روزنامه رسالت، شماره ۶۸۲۶ به تاریخ ۲۱/۷/۸۸، صفحه ۱۸ (اندیشه)

(۱۶). جزوه درسی «روابط ایران با کانادا و مکزیک»

(۱۷). دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی (۱۳۸۸): کانادا. تهران. انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول ص ۵۱-۵۲