چیستی نوبنیادگرایی اسلامی

این نوشته فصل سوم از رساله کارشناسی ارشد جناب آقای محمد صادق جوکار در رشته مطالعات منطقه ای است که در تاریخ ۲۵ ۶ ۱۳۸۶ در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران دفاع شده است

مبحث نوبنیادگرایی را اولین بار الیور رُی در کتاب شکست اسلام سیاسی مطرح کرده است۱ و پس از آن در مقالات و مصاحبه های گوناگون و نیز اخیرا کتاب «اسلام جهانی شده» به بررسی ابعاد مفهومی آن پرداخته است. ۲ تلاش رُی برای شناخت این جنبشهای جدید اسلامی و سعی در واکاری جنبه های متفاوت آن با دیگر اشکال بنیادگرایی اسلامی هر چند در خور توجه است اما تلاشهای وی بیشتر جنبه ی توصیفی پیدا کرده است و او به ذکر مشخصات و ویژگیهای نوبنیادگرایی پرداخته است. رُی به چگونگی تاثیر عواملی چون حضور آمریکا در خاورمیانه را بر گسترش نوبنیادگرایی به فراموشی سپرده است و سخن از چگونگی رابطه آن دو متغییر به میان نیاورده است. نکته دیگر اینکه در بحث تکوین نوبنیادگرایی نیز وی از الیناسیون فرهنگی شرق در فرهنگ غربی سخن می گوید. در این سخن نیز مسئولیت غرب در تعامل دوگانه و متقابل ساخته شدن واقعیت (نوبنیادگرایی) نادیده گرفته شده است.

در این فصل ما ابتدا به بررسی تعریف نوبنیادگرایی اسلامی از نگاه الیویه رُی می پردازیم و سپس پس از بررسی مباحثی که وی مطرح نمی کند به بررسی جنبه های هستی شناسی و معرفت شناسی/ روش شناسی این پدیده خواهیم پرداخت. هدف از این قصل در بحث بررسی نوبنیادگرایی اسلامی، فهمیدن چگونگی «بازنمایی خود» از سوی نوبنیادگرایان اسلامی است. طبیعی است که پیش از فهم نوع نگرش آنها به هستی و جایگاه انسان در آن، نمی توان عوامل و شرایط تکوینی و تکاملی این جنبش را بررسی کرد.

● بررسی اندیشه‌های رُی

رُی بنیادگرایی اسلامی را به معنای بازگشت به اعتقادات راستین دین می داند. این پدیده خود به قدمت اسلام است و گرایشات معاصری که نوبنیادگرایی خوانده می شود، مدرنیسم فنی فرهنگ زدایی شده را با گرایشات سنتی ترکیب می کند تا با اسلام سنتی و فرهنگ مدرن غربی و جهانی شدن هر مخالفت کند. ۳ به نظر وی جریان اصلی جنبشهای اسلامی از مبارزه برای ایجاد یک جامعه ی بین المللی اسلامی به نوعی «ملی گرایی اسلامی» گذر کرده است. نوبنیادگرایان خواستار اینند که به عنوان یک بازیگر مشروع در صحنه ی سیاسی داخلی به رسمیت شناخته شوند. آنها تا حد زیادی نگرشهای فراملی خود را که هنوز هم بخشی از ایدئولوژی آنهاست، کنار گذاشته اند.

از سوی دیگر سیاست های «اسلامگرایی مجدد» که از سوی بسیاری از دولت ها- حتی سکولارها- به خاطر تضعیف مخالفین اسلامگرایان انقلابی- پس از انقلاب اسلامی ایران- و نیز کسب مشروعیت مذهبی دنبال می شد، نتیجه معکوس به بار آورد. این سیاست ها موجد شاخه ی جدیدی از بنیادگرایی اسلامی گردید که از نظر ایدئولوژیکی محافظه کار اما از منظر سیاسی رادیکال است.

در نگاه اول جریان نوبنیادگرا نسبت به جنبشهای اسلام گرای انقلابی دارای ذهنیت سیاسی کمتری است. به این معنی کمتر به این نکته متمرکز می شود که چگونه ابتدا یک دولت اسلامی واقعی شکل بگیرد تا پس از آن شریعت اسلامی اجرا شود. ۴

این جنبش به نظر رُی اساساً پدیده ای اجتماعی- فرهنگی است که از نظر اعضا، دربردارنده ی شبکه های نامنسجم خارجی است. در نتیجه این امر تروریسم اسلامی بین المللی از دولت محوری و اقدامات علیه اهداف داخلی به سوی منطقه زدایی شدن، فراملی گرایی و عملگرایی شدید و بی مبنا، گذر کرده است. از اینرو تاثیر استراتژیک این جنبشهای جدید، به خاطر این نکته که توجه چندانی به مسائل و سیاست های داخلی ندارند، محدود می شود.

رُی در کتاب شکست اسلام سیاسی تصریح می کند که بررسی جنبشهای اسلامی دهه ۹۰ نشان می دهد که آنها در ایجاد نهادی شبیه بین الملل اسلامی، شکست خورده اند هر چند که ایده بین المللی گرایی هنوز در پایه های ایدئولوژیکی آنها باقی مانده است.

در شرایطی که اسلام سیاسی انقلابی در تحقق آرمانهای جهان اسلامی با شکست مواجه شده است، جریان نوبنیادگرایی بویژه برای جوانان الینه شده، جذاب است و از الیناسیون فرهنگی به منظور توجیه تمرکز بیشتر به سنت و آداب و رسوم استفاده می نماید و از همین رو برای تمام جوامع قابل پذیرش است. این چارچوب برای افراد تحصیلکرده خواستنی است چون به آنها در هر شرایطی از بیابانهای افغانستان گرفته تا کالج های آمریکایی، قالبی از رفتارهای منظم فراهم می آورد. ۵

رُی در مقاله خود در مؤسسه تحقیقات اجتماعی پاریس تحت عنوان «نوبنیادگرایی اسلامی» سه ویژگی متمایز را برای این جریان برمی شمارد:

۱) نوبنیادگرایی، جهاد نظامی و سیاسی با غرب را با تعریف بسیار محافظه کارانه ای از اسلام در هم می آمیزد. این تعریف بیشتر به اصول وهابیسم عربستان سعودی نزدیک است تا ایدئولوژی رسمی اسلام گرایان انقلابی (مثل جمهوری اسلامی ایران و طرفداران مبارزات پارلمانی اخوان المسلمین). نوبنیادگرایان وارث سنت محافظه کارانه بنیادگرایان سنی هستند که نگران از بین رفتن اسلامِ ناب بخاطر تاثیرپذیری از دیگر مذاهب هستند و بر اجرای شریعت به عنوان یگانه ملاک جامعه ی اسلامی تاکید می نمایند. این جریان نه تنها به شدت ضدمسیحی و ضدیهودی است بلکه حتی دارای جهت گیری شدیدِ ضد شیعی است. نمونه ی آن در کشتار شیعیان مزار شریف افغانستان پس از تسلط طالبان بر آن شهر در اگوست ۱۹۹۸ به چشم خورد. نوبنیادگرای در حقیقت اعتقاد دارند که اسرائیل، آمریکا و ایران برای نابودی اسلام راستین، متحد شده اند. رُی به دلایلِ هستی شناختیِ این کنشها نمی پردازد. یکی از نقاط ضعف او نیز توصیفی و نیز ارزشی بودن بحث های اوست. به همین دلیل در قسمت های بعدی در صدد آشکار ساختن چرایی اقداماتی هستیم که رُی به آنها نمی پردازد.

۲) دومین ویژگی ای که رُی به آن می پردازد گذار نوبنیادگرایان از ضد صهیونیستی بودن جریانات اسلام گرای انقلابی به ضد یهودی گرایی است؛ امری که در بین روحانیون سنتی وجود ندشته و پدیده ای جدید است. مثلاً در طول انقلاب ایران هیچگاه به کنیسه و کلیسایی حمله نشد و اخوان المسلمین مصر هرگز به قبطی های مسیحی یورش نمی برد.

۳) سومین ویژگی نوبنیادگرایان، مبحث فراملی بودن آنهاست. به نظر رُی ملی شدن اسلام گراهای انقلابی در بیشتر کشورهای خاورمیانه مشهود است. حماس با سازمان آزادیبخش فلسطین نه بخاطر اسلام بلکه به خاطر خیانت این سازمان به منافع ملی و مردم فلسطین چالش دارد، حسن الترابی از اسلام به عنوان ابزاری برای متحد کردن سودان از طریق اسلامی کردن مسیحیان و کافران جنوب کشور استفاده می کند، جنبش یمنی «اصلاح» درصدد متحد کردن دوباره یمن در برابر خواسته های پدرخواندگی عربستان است و حزب ا... لبنان اکنون شعار دفاع از «ملت لبنان» را سرمی دهد و با توجه به درنظر گرفتن نقش مسیحیان در تعریف ملت، با بسیاری از روحانیون لبنان ارتباط برقرار نموده است، حزب رفاه ترکیه با تاکید بر میراث عثمانی درصدد تحکیم نوعی مدل ترکیه ای «عثمانی گرایی جدید» در خاورمیانه است و نیز در میان شیعیان، احزاب رادیکال شیعه نظیر الدعوه عراق از ضرورت وحدت ملی سخن می راند، ادعاهای جبهه نجات الجزایر که وارث جنگ های ضد فرانسوی است در مراکش و یا تونس ریشه نگرفت و در طول جنگ خلیج فارس ۱۹۹۱، هر یک از شاخه های جنبش اخوان المسلمین براساس برداشت هایشان از منافع ملی کشورهای خود موضعگیری کردند؛ شاخه کویتی اخوان المسلمین حمله آمریکا به عراق را تایید نمود، در حالیکه شاخه ی اردنی اخوان السملمین به شدت با آن مخالفت کرد. در ایران نیز هر چند اسلام انقلابی به پیروزی رسید اما در درون مرزهای خود ثابت ماند و جاذبه ی خود را در بیرون از مرزهایش از دست داد. حزب رفاه ترکیه اکنون هیچ نفوذی در میان مسلمانان خارج از ترکیه ندارد مگر در میان مهاجران ترک در اروپای غربی.

اما جریان نوبنیادگرایی اسلامی دارای رویکردی عمیقاً بین الملل گرایانه است. با نگاهی به ترکیب جنگجویان کشته شده و یا دستگیر شده ی القاعده در بین سالهای ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۱ نشان می دهد که آنها عمدتاً افراد تحصیلکرده غربی و کسانی اند که به همراه خانواده هایشان از کشور و یا منطقه اشان جدا شده اند و در محیط جهانی زندگی می کنند. ۶

۴) به نظر رُی نوبنیادگرایان دولت گرا نیستند و دغدغه دولت ندارند وحتی آنها دولت افغانستان را تحقیر کرده و نام آنرا از دولت افغانستان به «امارت اسلامی» تغییر دادند. ۷ به سخن دیگر آنها به اجرای شریعت اسلامی در جامعه ی اسلامی توجه دارند و برخلاف اسلامگرایان سنتی و انقلابی بر نقشِ الزامی دولت برای اجرای شریعت تاکید ندارند و به همین خاطر آنها را جریان اسلامگرایی از پایین می نامد. به نظر وی آنها خود را «مسلم» می دانند و نه شهروند یک دولت خاص؛ مسلمانانی در یک «امت» واحده که بیشتر بر جهاد و امت اسلامی توجه دارند تا عدالت اجتماعی یا نهاد دولتی. ۸ و همانطور که باربارا متکالف بیان می کند؛ تمرکز خود را بر اجرای شریعت که از طرف خداوند درباره عمل و اخلاق نازل شده است، معطوف می نمایند. ۹

اما نکته ای که به نظر می رسد رُی آن را نادیده می گیرد این است که نوبنیادگرایان دولت به معنای دولت مدرن که برخواسته از اندیشه دولت- ملت اروپایی است را رد می نمایند و نه خود اندیشه ی دولت را. آنها درصدد احیای یک دولت خلیفه گری اسلامی در سراسر سرزمین های اسلامی هستند که مرزهای صوری را که به گفته ی خودشان از طرف صلیبیون براین کشورها پس از جنگ جهانی اول تحمیل شده است، را نادیده بگیرد. ۱۰

به عنوان مثال حزب التحریر که رُی آنرا به همراه القاعده و طالبان از جریانات مسلط نوبنیادگرایی می داند، در بیانیه رسمی خود، ضمن رد تمام انواع حکومت های دنیوی، هدف خود را چنین ترسیم می نماید:

«هدف ما احیای دوباره امت اسلام و نجات آن از افول فزاینده ای است که گرفتار آن شده است و نیز آزاد نمودن آن از دیگر سیستم های سیاسی و نظام های قومی و نیز آزاد کردن آن از سیطره دولت های کافر است. هدف ما بازگرداندن دولت خلیفه گری اسلامی است که براساس آن امیر بر طبق حلال و حرام خداوند حکومت کند.» ۱۱

آریل کوهن در مقاله ای درباره ی ماهیت حزب التحریر می نویسد که: «حزب التحریر خواستار جهاد علیه آمریکا و نیز نابودی دولت های موجود و جایگزینی آن با حکومت خلیفه براساس حکومت راستین پیامبر صل الله و علیه و آله و سلم در قرن هفتم است.»۱۲

با نگاهی به پیام ایمن الظواهری* در ۳۰ ژانویه ۲۰۰۵ به مردم عراق درباره ی نوع دولت، وی نیز بر تشکیل دولت خلیفه گری اسلامی تاکید می کند. عبدالله عظّم (۱۹۴۱- ۱۹۸۹) که به گفته بسیاری از متفکران از تاثیرگذاران بر تفکر بن لادن و کل القاعده است،۱۳ نیز خواستار جهاد مسلمانان برای اخراج صلیبیون و تشکیل خلیفه گری اسلامی است. ۱۴

بنابراین نوبنیادگرایی به تعبیر دولت مدرن، دولت گرا نیست که دارای سه قوه مجزا و سیستم های بروکراتیک و نظارتی و مردمی باشد ولی دولت اسلامی را به عنوان آرمان می پذیرد. بنابراین تفاوت آن با اسلام گرایان انقلابی و بنیادگرایان قدیم، در نگاه آنها به نوع دولت و و اولویت های کنش سیاسی است. اسلام گرایان انقلابی دولت را به عنوان ابزاری برای اسلامی کردن یک کشور می دانند، در حالیکه از منظر نوبنیادگرایان دولت نهادی است که پس از آمادگی مردم برای رعایت شریعت، توسط علمای دینی سرزمین های اسلامی تشکیل می شود و برای هر امارتی امیری برای اجرای شریعت منصوب می گردد. به سخن دیگر در نزد نوبنیادگرایان تشکیل دولت اسلامی اولویت اول مبارزه سیاسی و پیش نیاز اجرای شریعت نیست. ۱۵

اما نکته ی دیگری که تحلیل رُی را با مشکل روبرو می کند، نگرش هنجاری و ارزشی اوست که جریان نوبنیادگرایی را واکنشی شدید به الیناسیون فرهنگی می داند. در این راستا همه ی مشکلات و بدیها به صورت یک طرفه به جریانات اسلام گرا نسبت داده می شود و گویی آنها خودبخود تصمیم گرفته اند با غرب مدرن بدون هیچ پیش زمینه ی تعاملی بجنگند.

وی در مصاحبه ای در دانشگاه کلمبیا درباره کتاب اخیر خویش به نام «اسلام جهانی شده، بیان می کند که:

«شرق، غربی شده است. بسیاری- نه همه- از تروریست های بن لادن در غرب نومسلمان شده اند. بسیاری از آنها در شرق متولد شده اند و در غرب پرورش یافته اند و یا اصالتاً در غرب بوده اند. اکنون اسلام رادیکال، سرریز تعارضات خاورمیانه ای به غرب نیست بلکه نتیجه ی امتزاج شرق با غرب است. جوامع خاورمیانه ای غربزده شده اند. آنها جوامع شهری و مدرن هستند. مشکل ما با جوامع سنتی نیست. ما با انسانهای سنتی مشکلی نداریم ولی با مردمانی که غربزده شده اند مشکل داریم... این تروریست ها بخشی از شبکه اسلام مرززدایی شده اند که برخواسته از نسل سوم مهاجران مسلمان به غرب هستند که آموزش یافته و الینه گشته اند». ۱۶

رُی در این تحلیل غرب را یکسره از تاثیرگذاری بر شکل گیری این جریان مبرا می کند و بدون ذکر اقدامات غربی ها، گویی شرق خود خواسته غربزده می شود. این نگاه ارزشی هم در نوع ادبیات وی مشهود است و هم در نوع ارائه راهکارش برای حل مسئله. وی با استفاده از افعال مجهول در ادبیات خود، تاثیرگذاری و تهاجم غرب و تحمیل ارزشهای خود به شرق و تحقیر آنها را یکسره نادیده می گیرد و می گوید: جوامع خاورمیانه ای غربزده شده اند.

The middle eastern societies are westernized.

از لحاظ تبیینی، تحلیل رُی در چارچوب نظریات «حل مسئله» قرار می گیرد که اساسا به چگونگی حل مسئله در چارچوب شرایط و نگرشهای موجود می پردازد و به خود مقوله چارچوب های شکل گرفته شده نمی پردازد. برخلاف نگاه وی، تئوریهای انتقادی به بررسی چارچوب موجود و تعاملات دو جانبه و چند جانبه برای شکل گیری یک پدیده توجه می نمایند. همچنین تئوریهای انتقادی دغدغه ی ارزشی و هنجاری دارند و معتقدند که کار یک پژوهشگر درک دلایل شکل گیری نابسامانی ها و مشکلات است.

بنابراین از منظر تئوریهای انتقادی که سازه انگاری نیز جزء آنهاست، این مسئله مطرح می شود که چه چیزی سبب شده است که اسلام گرایان ضدغربی شوند، نقش طرف مقابل، «دیگریِ» اسلامگرایان و نقش ساختارهای موجود در این جریان چگونه بوده است؟ از دید سازه انگاری واقعیت یک بر ساخته ی اجتماعی است و برخلاف برخی که سعی در ذاتی کردن واقعیت دارند، آنها معتقدند که همه ی مسائل بر ساخته ی تعاملات نمادین کنشگران در یک سطح تقلیل ناپذیر ساختاری است. ۱۷ از این منظر اختلاف اسلام با بخشی از غربی ها، امری ذاتی اسلام تلقی نمی شود بلکه امری است که در طی یک روند تاریخی شکل گرفته است و درشکل گیری این تعارض، اسلامگرایان در خلاء رشد نیافته اند بلکه در تعامل با غرب به این شکل قوام یافته اند و غرب نه تنها نظاره گر بی طرف این موضوع نبوده است بلکه با اقدامات تهاجمی خود به سرزمینهای اسلامی، تصور بنیادگرایان را به خود قوام بخشیده است. بن لادن در مصاحبه با جان میلر درباره ی نقش غرب چنین می گوید:

«ما بدین سبب خواستار جنگ با آمریکا هستیم که آمریکا جلودار نیروهای صلیبی برای مبارزه با امت اسلام است و در حالی که دهها هزار نفر از سربازانش را به سرزمین حرمین شریفین فرستاده، در سیاست هایش از رژیم ظالم، فاسد و سرکوبگر اسرائیل در کشتار مسلمانان حمایت می کند. بدین سبب آمریکا برای ما یک هدف می باشد... برای بیش از نیم قرن مسلمانان فلسطین قتل عام می شوند، شرافت و اموالشان به یغما می رود... یک میلیون کودک عراقی بخاطر تحریم های آمریکا جان سپرده اند، مسلمانان از شرق آسیا تا شمال آفریقا تحتد ستم آمریکا هستند؛ آنها اقدامات ما در دفاع از خود را تروریسم می نامند و این بسیار ناعادلانه است که سازمان ملل به محاکمه قربانی می پردازد. ۱۸

بنابراین رُی این مسئله را نادیده می گیرد که اقدامات القاعده برآیند تعاملات است و نه کنشهایی خودبخودی و ذاتی یک جنبش. حتی فراتر از آن بن لادن در بیانیه شماره ۸ القاعده در ۳۰ اکتبر ۲۰۰۴ مطالبی می گوید که نشان از عدم ذاتی بودن تعارضات دانسته و حاکی از برساخته بودن این تعارضات دارد وی می گوید:

«من در پاسخ به بوش که می گوید: ما از آزادی و جهان آزاد متنفریم، می گویم: اگر چنین است پس به ما توضیح دهید که چرا ما به کشوری چون سوئد حمله نمی کنیم؟»۱۹

به دلیل عدم نگاه انتقادی به چارچوب ساختارهای موجود است که رُی خود نیز اذعان می کند که راه حلهایی چون دموکراتیزاسیون در خاورمیانه می تواند به انزوای نوبنیادگرایان بینجامد اما نمی تواند آنها را از بین ببرد و وجود خواهند داشت. ۲۰ دقیقاً رُی امری را لاینحل می داند که نظریات انتقادی درصدد بیان آن هستند. بنابراین اگر بخواهیم به صورت ریشه ای این جریان را بررسی کنیم نیازمند استفاده از نگرشی انتقادی درباره نوع تعاملات شکل گرفته بین غرب و مسلمانان هستیم نه ارائه راهکارهایی چون دموکراتیزاسیون دستوری در خاورمیانه که بیشتر به تداوم آن خواهد انجامید. طرفه اینجاست که روند دموکراتیزاسیون که ناشی از همین تفکر «نظریات حل مسئله» برای حل جریان نوبنیادگرایی ارائه شده است، خود به عاملی افزاینده در گسترش آن تبدیل شده است که در فصل های آتی به آن پرداخته می شود.

در ادامه بخاطر دوری از توصیفی شدن مباحث مربوط به نوبنیادگرایی، با نگاه تفسیری به بنیان های هستی شناسی و معرفت شناسی این جریان پرداخته می شود. که در ابتدای مباحث مربوط به نوبنیادگرایی به عنوان بازنمایی «خود» (صحنه اول)، آنها را بیان می کنیم.

نویسنده: محمد صادق - جوکار

منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از feirahi.com

پی نوشتها:

۱. بنگرید به: اولیویه رُی، تجربه اسلام سیاسی، ترجمه محسن مدیرشانه چی و حسین مطیعی امین، قم: انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸.

۲. Olivier Roy , "Globalized Islam: The Search for a New Ummah" ۲۰۰۴. Intrnet<hyyp: www. freeebookonline. com Globalized Islam>

۳. Olivier Roy,Neo Fundamentalism, at<http: www. findarticles. com/roy/relagion/articles۷۴۵۲qlb. htm>

۴. Ibid,p. ۲.

۵. Oliver Roy. Golibalization Spurs Neo- Fundamentalism. at<http: www. soros. org/Initiatives/cep/events/roy- ۲۰۰۴۱۱۱۶. summary>

۶. Ibid.

۷. Roy, Globalized Islam: The Search for a New Ummah. op. cit.

۸. Oliver Roy,Afghanistan: Two Years After fall Of Taliban. Interveiw with Oliver Roy. Terrorism Monitor. vol. ۱,issue. ۶, (special issue) ,november۲۰. ۲۰۰۳.

۹. Barbara D. Metcalf,Traditionalist Islamic Activism: Deoband,Tablighis and Talibs. social science Reaserch concil, at<http: www. scrc. com/Metcalf/۲۰۰۲. htm>

۱۰. Abdullah ‘Azzam, Defence of the Muslim Lands (Ahle Sunnah Wal Jama‘at, nd) ,Intruduction: First Obligation After Iman, Internet,<http: www. relagioscop. com/index. Chapter۱. htm>

۱۱. Method of Hizb- ut- tahrir, Main page, at<http: www. Hizb- ut- tahrir. org/difination. message. Htm>

۱۲. Ariel Cohen, Hizb ut- Tahrir: An Emerging Threat to U. S. Interests in Central Asia, at<http: www. heritage. org/Research/RussiaandEurasia/BG۱۶۵۶es. Cfm>

۱۳. Ayman al Zawahiri, “Message on Desecration of Holy Koran and the Infidel Democracy,” Internet,<http: www. osc. net/ GMP۲۰۰۵۰۹۲۷۵۵۰۰۰۱Aug. ۴, ۲۰۰۵>

۱۴. Abdullah ‘Azzam, Defence of the Muslim Lands (Ahle Sunnah Wal Jama‘at, nd) ,Chapter۱: First Obligation After Iman,Internet,<http: www. relagioscop. com/index. Chapter۱. htm>

۱۵. Emmanuel Sivan, Why Radical Muslims Aren۰۳۹;t Taking Over Goverments,Middle East Review of International Affairs Volume ۲, No. ۲ - May ۱۹۹۸,p. ۵۸- ۸۶.

۱۶. Oliver Roy. the search for new Umah. at<http: www colombia. edu/cup/sales/۲۰۰۶/index. Html>

۱۷. بنگرید به: فصل چارچوب نظری

۱۸. John Miller, Talking with Terror’s Banker", an ABCNews interview with Usama bin- Laden, May ۲۸, ۱۹۹۸. Internet,<http: //abcnews. go. com/sections/world/dailynews/terror_۹۸۰۶۰۹. html>

۱۹. Eighth Al Qaeda`Statements, Internet,<http: www. doublstandards. org/eighthstatements/۳۰october. html

۲۰. Roy, Globalized Islam: The Search for a New Ummah. op. cit.

۲۱. David Zeidan, The Islamic Fundamentalist Veiw Of Life As A Perennial Battle, Middle East Review of International Affairs, Vol. ۵, No. ۴ (December ۲۰۰۱) p. p. ۲۶- ۵۳.

۲۲. William Shepard, "Fundamentalism,Christian and Islamic", Religion, No ۱۷ (۱۹۸۷ (p. ۳۶۲)

۲۳. سید قطب،جاهلیت قرن بیستم،ترجمه صدرالدین بلاغی،تهران: امیرکبیر،۱۳۴۶،ص۱۳.

۲۴. همان،ص۱۴.

۲۵. سید قطب،ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی،ترجمه سید محمد خامنه ای،تهران: انتشارات بعثت،بی تا،ص۳۱ و ص۷۰.

۲۶. همان،صص۱۳۰- ۱۳۷.

۲۷. Usama bin- Laden, "Bin Laden’s Warning: Full Text", Full text of a recorded statement broadcast on al- Jazeera television. BBC News,South Asia, Sunday, October ۷, ۲۰۰۱, Internet: < http: //news. bbc. co. uk/hi/english/w…th_asia/newsid_۱۵۸۵۰۰۰/۱۵۸۵۶۳۶. stm>

۲۸. Tayseer Allouni, The Unreleased interview WithUsameh Bin Laden, Part۳,Internet, http: //www. tbsjournal. com/Archives/Fall۰۳/Jazeera_specia۳. htm>

۲۹. Mullaah ۰۳۹;Umar, Message from Mulla Umar to the Muslims of Palestine, at<http: www. forums. islamicawakening. com/showthread. php=۱۲۵۴>

۳۰. First Al Qaeda`Statements, Internet,<http: www. doublstandards. org/firststatements. Html>

۳۱. Second Al Qaeda`Statements, Internet,<http: www. doublstandards. org/secondstatements. Html>

۳۲. Forth Al Qaeda`Statements, Internet,<http: www. doublstandards. org/forthstatements. Html>

۳۳. Roy, Afghanistan: Two Years After fall Of Taliban, opcit.

۳۴. Sayf Al Adl`s statements, in open source center, Internet,<http: www. osc. net/GMP۲۰۰۵۰۶۰۶۳۷۱۰۰,may۲۱,۲۰۰۵>

۳۵. Usama bin- Laden, "Declaration of War Against the Americans Occupying the Land of the Two Holy Places" (۱۹۹۶) , Internet, <http: //www. azzzam.com/html/body_declaration. Html>

۳۶. Mullaah ۰۳۹;Umar,op. cit,p. ۲.

۳۷. Forth Al Qaeda`Statements.

۳۸. Tayseer Allouni, The Unreleased interview WithUsameh Bin Laden, Part۴,Internet, http: //www. tbsjournal. com/Archives/Fall۰۴/Jazeera_specia۴. htm>

۳۹. Audio Types From Bin Laden,december۱۶, in Open Source Center,Internet,<http: www. osc. net/ GMP۲۰۰۴۱۲۱۶۰۰۰۲۲۲, Dec. ۱۶, ۲۰۰۴>

۴۰. Statement From Bin Laden, december۲۷,۲۰۰۴, in Open Source Center, Internet,<http: www. osc. net/ FEA۲۰۰۴۱۲۲۷۰۰۰۷۶۲, Dec. ۲۷, ۲۰۰۴>

۴۱. Ibid.

۴۲. قطب، ص ۱۴۴.

۴۳. هرایر دکمجیان،جنبشهای اسلامی در جهان عرب،ترجمه حمید احمدی،تهران: انتشارات کیهان،۱۳۶۶،ص۱۱۱۲- ۱۲۱.

۴۴. ورونیک سلس، «فراز و فرود اسلام سیاسی در مصاحبه با ژیل کپل»، فصلنامه گفتگو، شماره ۲۹ پاییز ۱۳۷۹، صص ۱۴۶ تا ۱۶۲.

۴۵. Abdullah ‘Azzam, Defence of the Muslim Lands (Ahle Sunnah Wal Jama‘at, nd) ,Chapter۲: Ruling of Fighting in Palestine And Afghanistan Internet,<http: www. relagioscop. com/index. Chapter۲. htm>

۴۶. Jamal Isma‘il "Usamah Bin- Laden: the Destruction of the Base", an Interview with Usama bin- Laden,۱۰,June,۱۹۹۹. Published by The Terrorism Research Centre, Internet, <http: //www. terrorism. com/terrorism/BinLadin Transcript. Shtm>

۴۷. Usama bin- Laden, "Declaration of War Against the Americans Occupying the Land of the Two Holy Places" (۱۹۹۶).

۴۸. اندرو هی وود، درآمدی بر ایدئولوژیهای سیاسی، ترجمه محمد رفیعی قهر‌آبادی،چاپ دوم، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی امور خارجه، ۱۳۸۳، ص۴۸۲. وBruce Lawrence, defenders of GOD: the fundametalist revolt against the modern age, <http: // www. religious movements. lid Virginia edu/ nrms/ fund. Htm>

۴۹. سید قطب، اخلاق و تربیت در اسلام، ترجمه روح ا... مازندرانی،چاپ دوم،تهران: نشر قلم،۱۳۶۱،ص۶۶- ۶۹.

۵۰. Rahimullah Yousafsai "Terror Suspect", an ABC News interview with Usama bin- Laden,December ۱۹۹۸,

Internet, <http: // ABCNews/printerfriend…mGLUE=true&GLUESe rvice=Arc>

۵۱. Mullaah ۰۳۹;Umar,p. ۱

۵۲. see: www. AQl`ah. com/oct,۴,۲۲۰۲/mainpage. htm

۵۳. Al- Bayan Homepage,Internet,<http: //www. ummah. net. pk/albayan

۵۴. Jessie, Radio Islam, "Right On!" Internet,<http: //www. radioislam. net/letters/chrtmus. Htm.>

۵۵. Azzam Tamimi, "Jews and Muslims in Post- Israel Middle East", MSANEWS, ۳۰,June,۱۹۹۹, Internet,<http: //msanews. mynet. net/Scholars/Tamimi/kitabi. Html.>

۵۶. Ende & Steinbach, eds. , Der Islam in der Gegenwart (Munchen: C. H. Beck, ۱۹۸۴) , pp. ۹۶- ۹۸.

۵۷. Christopher M. Blancchard. Al Qaeda: Statements and Evolving Ideology, at<http: //www. fas. org/sgp/crs/terror/index. Htm>

۵۸. Tayseer Allouni, The Unreleased interview WithUsameh Bin Laden, Part۳,Internet, http: //www. tbsjournal. com/Archives/Fall۰۳/Jazeera_specia۳. htm>

۵۹. Blancchard,op. cit. p. ۹.

۶۰. Zeidan,op. cit. p. ۳۲.

۶۱. Abdullah Azzam,Jihad Liguitically And legally, http: //www. islamtoday. net/۰۹۰۴۲۰۰۲/Articles Id۶۸۵ Internet,

۶۲. Abdullah ‘Azzam, Defence of the Muslim Lands (Ahle Sunnah Wal Jama‘at, nd) ,Chapter۱: First Obligation After Iman,Internet,<http: www. relagioscop. com/index. Chapter۱. htm>

۶۳. Ibid,p. ۸.

۶۴. Ibid, p. ۳.

۶۵. Ibid, p. ۶.

۶۶. Abdullah ‘Azzam, Defence of the Muslim Lands (Ahle Sunnah Wal Jama‘at, nd) ,Chapter۲: Ruling of Fighting in Palestine And Afghanistan Internet,<http: www. relagioscop. com/index. Chapter۲. htm>

۶۷. Bipan Chandra, Fundamentalism And Communialism,World Focus,No. ۱۸۲- ۱۸۳,pp. ۳- ۱۶.

۶۸. یوسف قرضاوی، بحران هویت و بیداری اسلامی،ترجمه عبدالعزیز سلیمی، سنندج: انتشار شخصی مترجم،۱۳۷۶،ص۹۶.

۶۹. Zeidan,op. cit. p. ۴۱.

۷۰. شهرام پازوکی. سنت‌گرایی و بنیادگرایی در کتاب خرد جاویدان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۲،ص۲۶.

۷۱. Usama bin- Laden, "Declaration of War Against the Americans Occupying the Land of the Two Holy Places" (۱۹۹۶)

۷۲. Zeidan,op. cit. p. ۴۵.

۷۳. دکمجیان، پیشین ص۹۲- ۹۶.

۷۴. قطب، ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی، پیشین،ص۶۴.

۷۵. Sixth Al Qaeda`Statements, Internet,<http: www. doublstandards. org/sixthstatements. Html>

۷۶. Ninth Al Qaeda`Statements, Internet,<http: www. doublstandards. org/ninthstatements/۱۹janury۲۰۰۶. html

۷۷. Eighth Al Qaeda`Statements, Internet,<http: www. doublstandards. org/eighthstatements/۳۰october۲۰۰۵. html>

۷۸. Tayseer Allouni, Part۲, op. cit. p. ۹.

۷۹. John Miller,Interveiw With Osama Bin Laden, Internet,<http: //www. pbs. org/wgbh/pages/frontline/shows/binladen/who/interview. Html>

۸۰. Statement from Bin Laden to Iraqis People see: Internet: < http: www. osc. net/FEA۲۰۰۴۱۲۲۷۰۰۰۷۶۲,dec۲۷,۲۰۰۴>

۸۱. Tayseer Allouni, The Unreleased interview WithUsameh Bin Laden, Part۳,Internet,http: //www. tbsjournal. com/Archives/Fall۰۳/Jazeera_specia۳. htm>

۸۲. A Letter from the Base of Jihad (Al- Qaida) to Our Ummah and Our Heroic People in Palestine. Institute for Islamic Studies and Research,۱۷ April ۲۰۰۲, Article ID: ۶۵۸.

۸۳. Allouni, Part۳,op. cit,p. ۴.

۸۴. Abdullah Azzam, The Islamic Ruling with Regards to Killing women, Children and Elderly in a Situation of War,Internet, http: //www. islamtoday. net/۰۹۰۴۲۰۰۲/Articles Id۷۰۰<

۸۵. Abdullah ‘Azzam, Defence of the Muslim Lands (Ahle Sunnah Wal Jama‘at, nd) ,chapter۳: Fard Ayn And Fard Kefaya, Internet,<http: www. relagioscop. com/index. Chapter۳. htm>

۸۶. Allouni, Part۴,op. cit,p. ۶.

۸۷. Thirst Al Qaeda`Statements. p. ۳.

۸۸. Robert Fisk, “Interview With Saudi Dissid ent Bin Ladin” Independent (London) , July ۱۰

۸۹. Usama bin- Laden, "Declaration of War Against the Americans Occupying the Land of the Two Holy Places" (۱۹۹۶)

۹۰. Fisk, op. cit,p. ۴.

۹۱. Wahhabi mullahs, "Memorandum of Advice to King Fahd ",۱۹۹۲, p. ۱۰۷ Internet,www. mepc. org/public_asp/journal_vol۶/۹۹۰۶_starner. Asp>

۹۲. Usama Bin Laden, Memorandum to king,p. ۳, Internet,<http: //www. eurolegal. org/terrorism/terror۱۰۷. htm>

۹۳. Ibid,p. ۹.

۹۴. Ibid,p. ۱۰.

۹۵. Ibid,p. ۱۴.

* ایمن اظواهری رهیر سازمان بنیاد گرای الجهاد در مصر که در ۲۳ فوریه ۱۹۹۸ به همراه بن لادن (رهبر القاعده)، ابو یاسر طاها (رهبر جماعته الاسلامیه)، میر حمزه (جماعه العلماء پاکستان) و فضل رحمن (رهبر جنبش جهادی بنگلادش) فتوای حهاد علیه صلیبیون و یهودیان را صادر کردند. به نظر برخی از محققان، مغز متفکر سازمان القاعده ایشان است.

---