انرژی هسته ای در آفریقا و نقش قدرتها و سازمان های بین المللی

منطقه بزرگ افریقا نیز از این قاعده مستثنی نبوده است هرگونه فعالیت های هسته ای از سوی محدود کشورهای آفریقایی خواه مسالمت آمیز و یا غیرمسالمت آمیز با انحصارطلبی قدرت های بزرگ مواجه شده که دیدبانهای هسته ای را نیز تحت کنترل خود گرفته اند

در سیاست بین الملل، عموماً و به ویژه بحث خلع سلاح هسته ای، منافع قدرت های بزرگ یا قدرت های هسته ای، عمده ترین مشکل را در برابر اجرای معاهده عدم تکثیر هسته ای (ان. پی. تی) ایجاد کرده است. دسترسی کشورهای مختلف به سوخت هسته ای برای نیروگاه های خود با هدف فعالیت های هسته ای مسالمت آمیز، از حقوق مصرح در ان. پی. تی است که قدرت های بزرگ با نگاه سیاسی و امنیتی و نه حقوقی، مانع از اجرای این هدف شده اند.

منطقه بزرگ افریقا نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. هرگونه فعالیت های هسته ای از سوی محدود کشورهای آفریقایی خواه مسالمت آمیز و یا غیرمسالمت آمیز با انحصارطلبی قدرت های بزرگ مواجه شده که دیدبانهای هسته ای را نیز تحت کنترل خود گرفته اند. مصر، لیبی و آفریقای جنوبی در سطوح مختلف دارای فعالیت های هسته ای بوده و هستند و نوع تعامل قدرت های هسته ای و دیدبان های هسته ای با این کشورها، از موضوعات مهم سیاست و به ویژه خلع سلاح هسته ای است.

یکی از تحولات مهمی که از اوایل دهه هفتاد و در اولین شوک نفتی بر معاهده عدم تکثر هسته ای تأثیر گذاشت، تمایل و تقاضای روزافزون به انرژی هسته ای بوده است. انرژی هسته ای جایگزینی برای فناوری های مبتنی بر دی اکسیدکربن است که به آب و هوا آسیب می رساند. در نیمه اول قرن بیستم و یکم، با توجه به افزایش تقاضای جهان برای انرژی بیشتر که اغلب در اثر نیاز رو به رشد کشورهای در حال توسعه همچون چین و هند ناشی می شود، انرژی هسته ای نقش مهمی پیدا می کند. بر اساس تخمین ها تا سال ۲۰۳۰، ۲۷ درصد از برق جهان در نیروگاه های هسته ای تولید می شود و اکنون این رقم، ۱۷ درصد است. {۱} در سه دهه گذشته نیز در تولید نیروی هسته ای و دسترسی به مواد و فناوری هسته ای، افزایش چشمگیری ایجاد شده است. در حال حاضر چالش اصلی، چگونگی هماهنگ کردن اهداف عدم تکثیر مطرح در معاهده عدم تکثیر سلاحهای هسته ای با نیاز های امروز، می باشد؛ به گونه ای که عدم پایبندی به این تعهدات بدون اخلال در استفاده صلح آمیز از سلاح هسته ای قابل تشخیص باشد.

سابقه فعالیت کشورهای آفریقایی در زمینه دستیابی به انرژی هسته ای متفاوت است. این تلاش نتایج متفاوتی هم داشته است، نام کشورهایی که در قاره آفریقا برای رسیدن به انرژی هسته ای برای مقاصد نظامی یا غیر نظامی تلاش کرده اند، در آژانس بین المللی انرژی اتمی و در سازمان های مربوط به خلع سلاح ذکر شده است. در قاره آفریقا کشورهای مصر، لیبی و آفریقای جنوبی کشورهایی هستند که به دنبال انرژی هسته ای بوده اند یا از این تلاش منصرف شده اند یا شاهد بازگشت مخفیانه هسته ای هستند. علاوه بر آن، الجزایر دارای دو راکتور هسته ای است. به گفته خانم طاووس فروخی، سفیر الجزایر در آژانس بین المللی انرژی اتمی، الجزایر برای داشتن منابع انرژی جایگزین منابع سنتی، از این دو رآکتور برای تولید برق، شیرین کردن آب دریا و مبارزه با ملخ ها استفاده می کند،{۲} هفته نامه تایم چاپ آمریکا دسامبر ۲۰۰۴ نوشت: «عبدالقدیرخان، دانشمند هسته ای پاکستان، از برخی کشورها مانند عربستان، مصر، سودان، ساحل عاج و نیجر دیدار کرده است»،{۳} تایم نوشت، هدف این سفرها هنوز مشخص نشده است، ولی سازمان های اطلاعاتی غرب معتقدند عربستان و مصر برای دستیابی به فناوری هسته ای تلاش می کنند. از طرف دیگر، بسیاری از کشورهای آفریقایی مثل نیجر و چاد دارای معادن اورانیوم هستند که می تواند زمینه ای برای آغاز یک برنامه هسته ای مستقیم باشد و یا اینکه این کشورها مطمع نظر کشورهای دیگر برای خرید اورانیوم قرارگیرند.

مصر از اوایل دهه پنجاه، فعالیت هسته ای خود را که در واقع نوعی بازدارندگی در برابر تهدید هسته ای اسرائیل بود، آ‎غاز کرد و در دوره جنگ سرد، به خاطر رقابت دو ابر قدرت آمریکا و شوروی با موانع خارجی مواجه شد. بعد از پایان جنگ سرد، آمریکا با نگاه امنیتی به برنامه هسته ای مصر و اولویت تأمین امنیت مصر، پیوسته مراقب تحرکات این کشور بوده است. اکنون، برنامه هسته ای مصر به حالت تعلیق درآمده است، ولی اخیراً، برخی مقامات کشوری و لشگری و برخی اساتید دانشگاه، خواستار پیگیری برنامه هسته ای مصر هستند.

لیبی از اوایل دهه هفتاد، به دنبال انرژی هسته ای با مقاصد نظامی بود. ولی تحت فشارهای غرب به ویژه آمریکا قرار گرفت و در سال ۲۰۰۳، به طور کلی برنامه سلاحهای کشتار جمعی را کنار گذاشت. ظاهراً معمر قذافی، رهبر لیبی، برای اهداف اعلانی مقابله با بمب اتمی اسرائیل به دنبال سلاحهای هسته ای بود و تأسیسات مخفیانه هسته ای داشت. ولی تقویت پرستیژ شخصی قذافی در جهان عرب با توجه به تصور، ادراک و ذهنیتی که وی از مسائل جهان عرب و تحولات بین المللی دارد، از اهداف غیر اعلانی طرابلس برای اجرای برنامه رسیدن به سلاحهای کشتار جمعی بود.

آفریقای جنوبی، اولین و تنها کشور سازنده سلاح هسته ای است و متعاقبا به طور داوطلبانه برنامه سلاحهای هسته ای خود را کنار گذاشت. مقامات پرتوریا درباره اینکه تسلیحات هسته ای می تواند برای این کشور در برابر تهدیدات منطقه امنیت ایجاد کند، اختلاف داشتند. اولین آزمایش هسته ای ناکام آفریقای جنوبی در سال ۱۹۷۱ در صحرای کالاهاری صورت گرفت. آزمایش های هسته ای موفق آفریقای جنوبی در سال ۱۹۷۷ انجام شد. در اواخر سالهای دهه ۸۰، زیر فشارهای بین المللی سیاست دی کلرک مبنی بر نبود تهدیدات و لزوم انرژی هسته ای صلح آمیز در فضای تصمیم گیری کشور غالب شد. این کشور در نهایت سلاحهای هسته ای خود را از جولای ۱۹۹۰ تا جولای ۱۹۹۱ منهدم کرد.

این مقاله با این دو فرضیه که برخورد سازمان های بین المللی به خاطر نفوذ قدرت های بزرگ با فعالیت های هسته ای کشورها تبعیض آمیز است و برنامه هسته ای مسالمت آمیز طبق مفاد مصرح در ان. پی. تی، حق مسلم کشورهاست، قصد دارد به این سئوال اصلی پاسخ دهد که انرژی هسته ای در قاره آفریقا چه وضعیتی دارد و تعامل دیدبان های هسته ای و قدرت های بزرگ با تلاش برخی کشورهای آفریقایی برای رسیدن به فناوری هسته ای چگونه بوده است.

فرضیه مقاله این است که کشورهای هسته ای آفریقایی مثل مصر، لیبی و آفریقای جنوبی در برنامه های هسته ای خود با معیارهای دوگانه و آپارتاید هسته ای کشورهای هسته ای غربی مواجه شدند و تحت فشار این کشورها به ویژه آمریکا، برنامه های هسته ای خود را یا کنار گذاشته اند یا به حالت تعلیق در آورده اند. این مقاله منحصراً به برنامه های هسته ای مصر ، لیبی و آفریقای جنوبی خواهد پرداخت که سابقه فعالیت هسته ای داشته و مورد توجه قدرت های بزرگ و سازمان های بین المللی بوده اند.

● بحث تئوریک

اگر ساختار نظام بین الملل را شبه هژمونیک فرض کنیم، آمریکا در قالب دو نوع نقش با بازیگران منطقه آفریقا به عنوان یک سیستم تابع که بخشی از نظام بین الملل است، ارتباط برقرار می کند نقش اول، در قالب الگوهای همکاری مثل رابطه آمریکا با مصر و اخیراً لیبی تعریف می شود و نقش دوم، در قالب الگوهای تعارض مثل رابطه آمریکا با سودان است. قدرت هژمون همواره سعی دارد با توزیع نابرابر قدرت، نوع دلخواه آرایش قدرت و مداخله گرایی و الگوهای همکاری با متحدان خود در سیستم تابع آفریقا را در ساخت قدرت در منطقه دستکاری کند.

در نظر آمریکایی ها آفریقا به دلیل وسعت، برخورداری از تنوع و گوناگونی جغرافیایی، بومی، فرهنگی و مذهبی، نیازمند تعیین و تعریف یک استراتژی امنیتی متکی بر همکاری دو جانبه با هر یک از کشورهای قاره می باشد. نوع تعامل آمریکا با مصر را باید در چارچوب منازعه اعراب و اسرائیل و طرح خاورمیانه بزرگ جست و جو کرد؛ هر چند که مصر یکی از بازیگران تاثیر گذار آفریقا نیز می باشد. از نظر آمریکا، نقش لیبی بیشتر از منطقه خاورمیانه در آفریقا تعریف شده است. رویکردهای اخیر نگاه به شرق مصر قذافی و کم رنگ شدن پان عربیسم نزد وی، شاید دلیل این مدعا باشد. بعد از حوادث یازدهم سپتامبر، آفریقای جنوبی در کنار کشورهای دیگر زیر صحرا یعنی نیجریه، کنیا و اتیوپی برای آمریکا جایگاه ویژه ای پیدا کرده است و در سیاست خارجی جورج بوش، شاهد نوعی گرایش های استراتژیک به سوی این کشورها هستیم.

این مقاله بر اساس نگرش سیستم تابع کانتوری واشپیگل، به تعامل قدرت های بزرگ با آفریقا می پردازد. نگرش سیستمی یاد شده از سه بخش قدرت مداخله گر، بخش مرکز و بخش پیرامون تشکیل شده است. البته مصر در سیستم تابع خاورمیانه با آمریکا رابطه برقرار می کند. تعامل آ مریکا با لیبی و آفریقای جنوبی در قالب نگرش سیستمی آفریقا قابل تصور است. در نگرش سیستمی یاد شده، با توجه به اینکه مقاله، ساختار نظام بین المللی را شبه هژمونیک فرض کرده است، آمریکا به عنوان قدرت مداخله گر و کشورهای مصر، لیبی و آفریقای جنوبی به عنوان واحدهای مرکزی عمل می کنند. به عبارت دیگر، کنش متقابل بین واحدها و متغیرهای الگویی در این نگرش مورد نظر است. متغیر الگویی مورد نظر این مقاله، سیستم کنترل است. به عبارت دیگر، آمریکا به عنوان قدرت مداخله گر با بازی سیاسی و نه حقوقی (کم اهمیت شدن سازمان های بین المللی مانند آژانس بین المللی انرژی اتمی) واحدهای مرکزی (در اینجا مصر، لیبی و آفریقای جنوبی) را کنترل می کند. در این سیستم، هدف، مهار برخی واحدهاست. بهره گیری از قدرت، قواعد سیستم را تعریف می کند؛ یعنی آمریکا با قدرت هژمونیک خود، از سازمان های بین المللی برای بهینه سازی سیستم استفاده می کند.

روابط مصر و آمریکا از سال ۱۹۷۴ که انور سادات رئیس جمهور وقت مصر، از شوروی دور و به غرب نزدیک شد، شاهد چندین مرحله بوده است. اوج روابط دو کشور در بعد از جنگ دوم خلیج فارس رقم خورد و روابط دو کشور، رابطه شبه ائتلاف (۲) توصیف شد. از نظر آمریکا، مصر، مؤثرترین کشور جهان عرب، پیشتاز صلح و پیشتاز احتمالی اصلاحات در منطقه و از کارگزاران نظم منطقه ای مطلوب آمریکاست. مصر نیز با توجه به ساختار متزلزل اقتصادی، معضل امنیتی ناشی از اسرائیل، ماهیت نظام سیاسی متأثر از محیط روانی رهبران سیاسی و همچنین موقعیت ژئواستراتژیک خود استراتژی ائتلاف را با قدرت های بزرگ در پیش گرفته است. اما از آنجایی که برای نقش منطقه ای مصر حد و مرزی وجود دارد، مصر هسته ای یا خط قرمز است؛ چرا که اگر مصر به توان هسته ای دست یابد، موازنه قدرت در منطقه به هم می خورد.

لیبی تا قبل از نوزدهم دسامبر ۲۰۰۳ که طی یک تصمیم غافلگیرانه تمام برنامه های هسته ای خود را کنار گذاشت، از سوی آمریکا به عنوان یک عنصر نامطلوب در نظام بین المللی شناخته می شد. آمریکا طی یک دیپلماسی اجبار، لیبی را که هیچ ارتباط تعریف شده ای بین برنامه هسته ای آن با منافع ملی این کشور دیده نمی شد، برای تامین منافع حکومتی، خود را با سیاست های آمریکا در منطقه وفق داد. از نظر آمریکا، لیبی هسته ای مخل نظم مطلوب آمریکا در منطقه است. نگاه آمریکا به لیبی معاصر، در قالب اقتصاد انرژی قابل تعریف است.

آفریقای جنوبی موردی استثنایی است. در دوره جنگ سرد، این کشور عملا در آنگولا با ابر قدرت شوروی درگیر بود و به خاطر برنامه های هسته ای خود، با کشورهای بلوک غرب هم رابطه تنش زا داشت. این کشور بعد از پایان جنگ سرد، تعریف جدیدی از منافع ملی خود ارائه داد و برنامه های هسته ای نظامی خود را کنار گذاشت. آفریقای جنوبی با توجه به اینکه بمب هسته ای ساخت و سپس آنها را منهدم کرد، تجربه ساخت سلاح هسته ای و زمینه از سرگیری فعالیت های هسته ای نظامی را دارد.

● انرژی هسته ای و موارد استفاده صلح آمیز از آن

دانش و فناوری هسته ای علاوه بر آنکه می تواند در یک کشور، زمینه ای برای رسیدن به سلاح های اتمی باشد، می تواند جایگزین سوخت های فسیلی برای تولید انرژی نیز محسوب شود. علاوه بر آن، می توان در بسیاری از بخش های صنایع تولیدی خدماتی از آن استفاده کرد. برخی از مهم ترین کاربردهای غیر نیروگاهی انرژی هسته ای به شرح زیر است:{۴}

الف) پزشکی

۱) از زباله های هسته ای رآکتورهای هسته ای، مواد رادیواکتیوی استخراج می شود که در تشخیص و درمان بیماریهای مختلف به کار می رود.

۲) سرطان شناسی و درمان سرطان (تشخیص سرطان های کولون، پانکراس، روده کوچک و برخی سرطان های سینه).

۳) تشخیص سریع مراکز عفونی در بدن.

۴) تصویر گیری بیماری قلبی.

۵) تشخیص عفونت ها و التهاب مفصلی، آمبولی و لخته های وریدی.

۶) صنایع خونی، تشخیص کم خونی یا سندرم اختلال در جذب ویتامین B۱۲.

۷) تشخیص کم کاری غدد با استفاده از روش های پرتودهی رادیوایزوتوپ.

۸) تولید تجهیزات آشکارسازی جدید نظیر دوربین PET، رادیوتراپی، رادیوداروهای جدید.

۹) تهیه و تولید رادیوداروی ید ۱۳۱، برای تشخیص بیماریهای تیرویید و درمان آنها.

۱۰) تهیه و تولید کیت های رادیو دارویی برای مراکز پزشکی هسته ای.

۱۱) کنترل کیفی رادیو داروهای خوراکی و تزریقی برای تشخیص و درمان بیمارها.

۱۲) تهیه و تولید کیت های هورمونی.

۱۳) تجهیزات ام. آر. آی و اشعه ایکس.

۱۴) ترمیم سلولها.

ب) کشاورزی

۱) در زمینه تحقیقات آب شناسی استفاده از چشم های پرتوزا و ردیابی ها برای ردیابی رسوبات.

۲) اندازه گیری ضخامت و غلظت لایه های رسوبی، ردیابی آنها و تعیین دقیق ذخیره سفره های آب زیرزمینی.

۳) اندازه گیری آب رودخانه ها و کانال ها.

۴) ایجاد بذرهای جدید و مقاوم به آفات و کم آبی.

۵) افزایش بازدهی محصولات.

۶) کنترل آفتها و آلودگی های گیاهی.

۷) استفاده مؤثر و بهینه از کودهای شیمیایی و کنترل حشرات وآفات.

۸) با استفاده از پرتوهای پر انرژی مواد رادیواکتیو می توان صفات نامطلوب گیاهان را با جهش ژنتیکی از بین برد.

۹) باروری مجدد خاک.

۱۰) پرتودهی مواد غذایی برای جلوگیری از فاسد شدن و دوام تازگی و نگهداری از آن، (روش پرتودهی در مقایسه با تکنولوژی های معمول ضد عفونی نظیر روش های سنتی موجود از نظر اقتصادی و سرعت در انجام کار از مزیت های بیشتری برخوردار است).

ج) صنعت

۱) بررسی جوشکاری در لوله های نفت و گاز.

۲) در عملیات اکتشاف و استخراج معادن زیرزمینی، نفت وگاز از رادیوایزوتوپ ها به عنوان وسیله ای مطمئن و آسان برای تعیین جریان های زیرزمینی، تعیین مشخصات و تشکیلات زیرزمینی برای تعیین محل دقیق حفاری ها، تعیین میزان خوردگی فلزات، ساییدگی قطعات متحرک از جمله پیستون های هواپیماها.

۳) ساخت سیستم های هسته ای برای اندازه گیری خاکستر زغال.

۴) جداسازی فلزات سنگین از گیاهان دریابی.

۵) بهبود فرایندها، اندازه گیری دقیق در مورد سطح سنجی، ضخامت سنجی، ردیابی، آزمایش های کنترل کیفی، ایجاد واکنش های شیمایی مورد نظر و کاهش هزینه تولید در فرایند تولید.

۶) تهیه و تولید چشم های پرتوزایی کبالت برای مصارف صنعتی.

۷) تولیدچشم های ایریدیم برای کاربردهای صنعتی.

۸) بررسی کوره های مذاب، شیشه سازی برای تعیین اشکالات آنها.

۹) نشت یابی در لوله های انتقال نفت با استفاده از تکنیکهای هسته ای.

۱۰) افزایش کیفیت قطعات اتومبیل.

پاورقی ها:

(۱). کارشناس مسائل خاورمیانه عربی و شمال آفریقا

(۲). Quasi Alliance

(۳). Enshas

(۳). Von Harden

نویسنده: مهدی - قویدل

پی نوشت ها

{ ۱}. همشهری دیپلماتیک ۱/۵/۱۳۸۵ مقاله «ان. پی. تی در بحران» نوشته ناصر ثقفی عامری.

{ ۲}. خبرگزاری رویترز، تلکس واحد مرکزی خبر، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ۱۴،۵، ۲۰۰۶.

{۳}. Time. December ۲۰۰۴.

{ ۴}. تلکس واحد مرکزی خبر صدا و سیما اداره کل پژوهش و آموزش مورخ ۱۸/۷/۱۳۸۳.

{۵}. www. Nti. Org.

{ ۶}. غریب آبادی کاظم پروتکل الحاقی به معاهده منع گسترش سلاحهای هسته ای ۲+۹۳، ان. پی. تی و تأثیر آن بر جمهوری اسلامی ایران اطلاعات سیاسی- اقتصادی شماره نهم و دهم خرداد و تیرماه ۱۳۸۲.

{ ۷}. روزنامه اطلاعات مورخ ۳۱/۲/۱۳۸۵ به نقل از روزنامه الاهرام.

{ ۸}. روزنامه الاهرام، چاپ مصر ۳/۵/۲۰۰۶.

{۹}. WWW. Nti. org, Egypt, Nuclear.

{۱۰}. روزنامه اشراق الاوسط، چاپ لندن ۷/۳/۲۰۰۶.

{۱۱}. WWW, ahram. Org. eg. ۳ ,۶, ۲۰۰۶

{۱۲}. خبرگزاری شین هوا تلکس، واحد مرکزی خبر، صدا و سیما ۱۸/۸/۱۳۸۳.

{۱۳}. روزنامه روزالیوسف، ۱/۱۰/۲۰۰۶.

{۱۴}. Bruce W. jentelson and christopher A. whytock, “Who won Libya? The Force Diplomacy Debate and It’s Implications for Theory and Policy”. International Security vol. ۳۰, No. ۳, Winter ۲۰۰۵, PP. ۴۷-۸۶.

{۱۵}. Ibid. p. ۴۹.

{۱۶}. Ibid. p. ۵۵.

{۱۷}. Ibid. p. ۷۲.

{۱۸}. خبرگزاری فرانسه، تلکس واحد مرکزی خبر. صدا و سیما. ۱۶، ۴، ۲۰۰۶.

{۱۹}. همان.

{ ۲۰}. روزنامه الحیات، چاپ لندن، ۱۷، ۴، ۲۰۰۶.

{۲۱}. Peter Liberman, “The Rise and Fall of the South African Bomb,” Intenational Secarity, vol. ۲۶. No. ۲, fall ۲۰۰۱. Pp. ۵۵-۸۸.

{۲۲}. Ibid. p. ۵۶.

{۲۳}. Ibid. p. ۶۶.

{۲۴}. WWW. Nti. org

{۲۵}. Ibid. p. ۷۰

{۲۶}. WWW. Uic, Com. au

{۲۷}. WWW. nit. org

{۲۸}. روزنامه الحیات، چاپ لندن ۱۸/۴/۲۰۰۶.

---