چرا آرزوی طولانی مذمت شده است

وقتی صحبت از امید و آرزو می شود همه از آن به نیکی یاد می کنند و با این جمله که «انسان به آرزو زنده است» مهر تاییدی بر نیک نامی آرزو می زنند در مقابل این باور, برخی گزاره های دینی وجود دارند که از آرزو به نیک نامی یاد نکرده و در مواردی به نکوهش آن پرداخته اند

وقتی صحبت از امید و آرزو می‌شود همه از آن به نیکی یاد می‌کنند و با این جمله که «انسان به آرزو زنده است» مهر تاییدی بر نیک نامی‌آرزو می‌زنند. در مقابل این باور، برخی گزاره‌های دینی وجود دارند که از آرزو به نیک نامی‌یاد نکرده و در مواردی به نکوهش آن پرداخته‌اند. قرآن و نهج‌البلاغه از منابعی هستند که این گزاره‌ها در آنها به چشم می‌خورد. قرآن کریم درباره کسانی که در لجاجت و مخالفت با آیات روشن الهی اصرار می‏ورزند به پیامبر خدا می‌فرماید:ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُون[۱] ؛ اینها را به حال خود واگذار تا بخورند و از لذتهای این زندگی ناپایدار بهره گیرند و آرزوها آنها را از این واقعیت بزرگ غافل سازد ولی به‌زودی خواهند فهمید.امیرمومنان علیه‌السلام نیز در نهج‌البلاغه می‌فرماید:اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمَلَ یُسْهِی الْعَقْلَ وَ یُنْسِی الذِّکْرَ فَأَکْذِبُوا الْأَمَلَ فَإِنَّهُ غُرُورٌ وَ صَاحِبُهُ مَغْرُورٌ [۲] ؛ بدانید که آرزو عقل را به خطا می‌اندازد و یاد خدا را به فراموشی می‌سپارد؛ پس در پی آرزو نروید که فریبنده است و صاحبش فریب خورده است.در برابر این طیف، روایاتی هم داریم که از آرزو به نیکی یاد کرده‌اند؛ مانند این روایت که رسول خدا(ص) می‌فرماید: إنَّمَا الأَمَلُ رَحمَةٌ مِنَ اللّهِ لِامَّتی؛ لَولَا الأَمَلُ ما أرضَعَت امٌّ وَلَداً و لا غَرَسَ غارِسٌ شَجَراً [۳] ؛ آرزو، در حقیقت، رحمتی از جانب خداوند برای امّت من است. اگر آرزو نبود، هیچ مادری فرزندی را شیر نمی‌داد و هیچ باغبانی، نهالی نمی‌کاشت. این دوگانگی ظاهری وقتی رخت برمی‌بندد و جای خود را به اتحاد می‌دهد که بدانیم:آرزو بر دو قسم است.

یکی خوب، یکی بد. آرزویی خوب است که انسان را از یأس و ناامیدی رهانده بسان موتوری او را به جلو پیش بَرَد و قدم به قدم به اهداف والای انسانی نزدیک کند. آرزویی هم که انسان را غرق در اوهام و خیالات کند و او را از واقعیت‌های زندگی و اهداف مفید و سازنده دور سازد، آرزوی بد است.با دقت در تعابیر امیرمومنان در نهج‌البلاغه معیار این خوب و بد بودن روشن می‌شود. از نظر آن حضرت، شاخصه آرزوی مذموم، طولانی بودن آن است که با عبارت «طُولُ الْأَمَل» از آن یاد شده است. امام در نکوهش چنین آرزویی می‌فرماید:ای مردم! من برای شما نسبت به دو چیز بیش از هر چیز دیگری نگرانم: یکی پیروی از هوای نفس و دیگری آرزوی طولانی (اتِّبَاعُ الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَل‏) که پیروی از هوای نفس، آدمی‌را از پیمودن راه حق باز می‌دارد و بلندی آرزو، آخرت را از یاد انسان می‌برد. [۴]آن حضرت در کلامی‌دیگر می‌فرماید:مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَل‏ [۵] ؛ آنکه آرزویی طولانی کند کردارش زشت شود.اما اینکه چگونه این نوع آرزو را بشناسیم سوال مهمی‌است که در کلام امام نشانه‌های آن بیان شده است. آن حضرت برای این نوع آرزو، پیامدهایی را ذکر می‌کند که خود می‌تواند بهترین نشانه برای شناخت آن باشد.

نشانه اول: یکی از پیامدهای آرزوی طولانی و مذموم که نشانه‌ای خوب برای شناخت آن است فراموشی آخرت است (وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ‏ فَیُنْسِی الْآخِرَةَ).اما اینکه این فرآیند چگونه رخ می‌دهد؛ سوالی است که در پاسخ آن گفته‌اند: آرزوهای دور و دراز به این دلیل موجب فراموشی آخرت می‌شود که تمام نیروهای انسان را به خود جلب می‌کند و با توجه به این که نیروی انسان به هر حال محدود است؛ هنگامی که آن را در مسیر آرزوهای بی‌پایان سرمایه‌گذاری کند چیزی برای سرمایه‌گذاری در طریق آخرت نخواهد داشت، به خصوص این که دامنه آرزوها هرگز محدود نمی‌شود و طبیعت آنها این است که هر زمان انسان به یکی از آرزوهایش جامه عمل می‌پوشاند آتش عشق آرزوی دیگری در دل او زبانه می‌کشد و نیروهایش را برای وصول به آن بسیج می‌کند؛ بلکه گاه رسیدن به یک آرزو سبب دلبستگی به چند آرزوی دیگر می‌شود، چون معمولا آرزوها به یکدیگر پیوند خورده‌اند. با توجه به این واقعیت‌ها نه وقتی برای او باقی می‌ماند و نه نیرو و امکانی و نه حتّی حال و حوصله‌ای که به آخرتش بپردازد! [۶] نشانه دوم: یکی دیگر از پیامدهای آرزوی طولانی و مذموم که در عمل خود را نشان می‌دهد کردار بد است (مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَل‏).آرزویی که انسان را از مسیر بندگی خدا و رعایت حلال و حرام الهی منحرف کرده و او را برای رسیدن به خود به هر کاری وادارد از نظر امیرمومنان آرزویی مذموم است و از قماش طول الامل.

بنابراین آرزوها، انگیزه حرکت انسان برای هرگونه فعالیت‌اند؛ جوانی که آرزو دارد به مقامات عالیه علمی برسد تلاش و کوشش را در فراگیری علم افزایش می‌دهد، کشاورزی که آرزو دارد مزارع پربار و باغ‌های سرشار از برکات مادی داشته باشد در امر کشاورزی فعالیت می‌کند و مادری که آرزو دارد جوان برومندی در سنین آخر عمر در کنار او باشد در حفظ و تربیت فرزندش می‌کوشد.ولی هرگاه آرزو از حد اعتدال خارج شود و انسان به سراغ امور دست‌نیافتنی یا غیرضروری و خارج از حد نیاز برود، طبیعی است که باید تمام تلاش و کوشش خود را برای رسیدن به آن بگذارد و همه چیز جز آن را فراموش کند و شب و روز به دنبال آن بدود.

چنین کسی از یک سو آخرت را به کلی به دست فراموشی می‌سپارد و برای رسیدن به هدف خود هر وسیله‌ای را مباح می‌شمرد و از سوی دیگر در مقابل هر کس خضوع ذلیلانه می‌کند و سرانجام گرفتار «سوء العمل» می‌شود. در حالی که اگر دامنه آرزو را کوتاه و به آنچه مورد نیازش بود قناعت می‌کرد، وقت کافی برای رسیدن به وظایف الهی و اندوختن ذخیره‌های آخرت پیدا می‌کرد و از آلوده شدن به حرام در امان می‌ماند و عزت و کرامت خود را بر باد نمی‌داد. [۷]برای همین است که امام از کوتاهی آرزو (قَصر الأمل) به نیکی یاد می‌کند و آن را یکی از نشانه‌های زهد و بی‌رغبتی به دنیا بیان می‌دارد: أَیُّهَا النَّاسُ الزَّهَادَةُ قِصَرُ الْأَمَلِ وَ الشُّکْرُ عِنْدَ النِّعَمِ وَ التَّوَرُّعُ عِنْدَ الْمَحَارِمِ [۸] ؛‌ای مردم، زهد عبارت از کوتاهی آرزو، شکر نزد نعمت و کناره گیری از محرمات است.نتیجه اینکه در منابعی مانند قرآن و نهج‌البلاغه آرزویی نکوهش می‌شود که بازدارنده؛ بلکه دور کننده انسان از انسان شدن است و در مقابل آرزویی ارجمند است و به آن تشویق می‌شود که انسان را به سوی انسان شدن حرکت دهد.

پس اگر هدفی ترسیم کرده‌ایم و برای رسیدن به آن تلاش می‌کنیم یا آرزویی در سر می‌پرورانیم و برای تحقق آن دست به کار شده ایم؛ اما با کمی‌دقت در کار خود یا گوشزد دیگران متوجه می‌شویم که از یاد خدا و آخرت فاصله گرفته‌ایم و در عمل توجهی به حلال و حرام بودن کار انجام شده نداریم، بدانیم که آن هدف و آن آرزو، مذموم است و نیاز به بازنگری کلی یا جزئی دارد تا اصلاح شود و اگر این نشانه‌ها را ندارد و یاد خدا و آخرت در دل زنده است و در رفتار هم مراقبت جدی نسبت به حرامهای الهی وجود دارد بدانیم که این آرزو و چشم‌انداز همان است که مورد تشویق و ترغیب اولیای الهی است.

امید پیشگر

منابع در دفتر روزنامه موجود است