تكامل یا كاریزما

روند شكل گیری رهبری امام خمینی ره در انقلاب اسلامی ایران یكی از جذاب ترین مباحث در مطالعات مربوط به انقلاب اسلامی است چگونگی پذیرفته شدن ایشان از سوی نخبگان و منفعل شدن بعضی از عناصر رقابت جو و همچنین ویژگیهای منحصربه فرد حضرت امام ره در موفقیت رهبری ایشان, فرازهای جالبی هستند كه ما را در فهم جامع تر از پدیده انقلاب یاری می كنند

یكی از حساسترین و پیچیده‌ترین مراحل برای تمامی انقلابها و جریانات اجتماعی و حتی برای فعالیتهای گروهی موقت و محدود، مرحله شكل‌گیری رهبری و انتخاب رهبر است. از آن جهت كه رهبری توأمان واجد مخاطرات و امتیازات می‌باشد و هرقدر كه جریان اجتماعی مزبور انقلابی‌تر و پویاتر باشد، ریسك‌پذیری آن نیز بالاتر می‌رود، لذا مراحل دشوار و اولین گامهای انقلاب، در تعیین نقش رهبری بسیار مهم هستند. بدون‌شك ویژگیهای فردی رهبر و نیز اقبال خواص و عوام جامعه در واگذاری رهبری جریان به یك شخص تاثیر آشكاری دارد اما از چینش تاریخی رویدادها نیز نباید غافل بود. رویدادهای تاریخی گاه طوری چیده می‌شوند كه نقش رهبری را برای یك شخص یا جریان تقویت می‌نمایند و در كنار خصوصیات فردی و پایگاه و خاستگاه اجتماعی، زمینه‌های مهمی را برای ظهور یك رهبر فراهم می‌سازند.

روند شكل‌گیری رهبری امام‌خمینی(ره) در انقلاب اسلامی ایران یكی از جذاب‌ترین مباحث در مطالعات مربوط به انقلاب اسلامی است. چگونگی پذیرفته‌شدن ایشان از سوی نخبگان و منفعل‌شدن بعضی از عناصر رقابت‌جو و همچنین ویژگیهای منحصربه‌فرد حضرت امام(ره) در موفقیت رهبری ایشان، فرازهای جالبی هستند كه ما را در فهم جامع‌تر از پدیده انقلاب یاری می‌كنند. علاوه‌برآن شیوه رهبری امام(ره) در پیدایش موفقیتهای سیاسی و اجتماعی و نیز طراحی و معماری نهضت و نظام اسلامی ایران، سطح ظهور امام(ره) در موضع رهبری را به‌قدری بالا ‌برد كه دیگر به‌راحتی قابل رقابت یا مشاركت از سوی اشخاص و جریانات دیگر نبود. معمولا رهبران ضعیف یا متوسط هستند كه باعث رقابت‌جویی یا تقسیم رهبریت می‌شوند و هنگامی‌كه با یك رهبری قدرتمند روبرو هستیم، برجستگیهای فردی و اجتماعی او را به‌خوبی درك می‌نماییم. در مقاله حاضر، عوامل و شرایطی كه حضرت امام(ره) را در جایگاه یك رهبر بلامنازع، قدرتمند و پیروز متجلی ساختند، تشریح می‌گردند.

از مهم‌ترین و اصلی‌ترین عوامل شكل‌گیری و كامیابی یك جنبش اجتماعی، رهبری آن جنبش است. مقوله «رهبری» در جریان شكل‌گیری یك جنبش، هیچگاه تعیین‌پذیر و ازپیش‌طراحی‌شده نیست، بلكه زمینه‌ها و عوامل گوناگونی در برجسته‌سازی یك گروه، حزب، سازمان و یا یك شخص برای پیشتازی و هدایت آن جنبش، تاثیرگذارند. ازسوی‌دیگر، رفتار سیاسی رهبر و میزان ظرفیت و توانمندی او در مواجهه با چالشهای پی‌درپی و پیش‌بینی‌نشده فراروی جنبش، نقش اساسی در استمرار و استقرار رهبری یا جابجایی و جایگزینی آن ایفا می‌كند. اگر این جنبش اجتماعی، به یك انقلاب تبدیل شود ــ آن‌هم انقلابی فراگیر، همه‌جانبه و بنیادین ــ حساسیت و اهمیت نقش رهبری و تعامل تدریجی و فزاینده میان آن و نیروی اصلی جنبش بر روند حركت و آینده انقلاب، به عنصری سرنوشت‌ساز تبدیل می‌شود و مرگ و حیات آن انقلاب به این عنصر پیوند می‌خورد.

در حركتهای سیاسی و جنبشهای اجتماعی صدوبیست‌ساله اخیر كشورمان، دامنه تاثیرات مثبت و منفی عنصر رهبری را آشكارا ملاحظه می‌كنیم. تا پیش از شكل‌گیری انقلاب اسلامی، همواره نقاط ضعف عنصر رهبری از عوامل مهم ناكامی نهضتها و جنبشهای منطقه‌ای یا ملی در كشور بوده است. در جریان نهضت مشروطه و نیز در جریان جنبش ملی‌شدن صنعت نفت ــ كه دو خیزش و حركت اساسی، فراگیر، ضداستبداد و ضداستعماری در تاریخ كشور ما به‌شمار می‌روند ــ همین كاستی، در عدم كامیابی آنها نقش اساسی و انكارناپذیر داشته است. مقاله حاضر سعی دارد در یك تحلیل تطبیقی با این دو جنبش، نقش رهبری و نیز نقاط قوت و ضعف آن را در جنبش اسلامی سالهای ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۳ به رهبری روحانیت و هدایت حضرت امام‌خمینی(ره) كه سرانجام به انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ منتهی شد مورد بررسی قرار دهد.

البته این نكته از نگاه محققان و تحلیلگران انقلاب اسلامی دور نمانده و غالبا در تحلیلهای آنان، نقش برجسته رهبری امام‌خمینی(ره) و تاثیرانكارناپذیر آن بر روند موفقیت‌آمیز انقلاب اسلامی، صریحا مطرح شده است. آنچه دراین‌میان بیشتر مورد توجه قرار گرفته، عبارت‌ است از: زمینه‌های فرهنگ دینی، عناصر اعتقادی تشیع، خاستگاه حوزوی امام‌خمینی، جایگاه برجسته مرجعیت و بالاخره خصوصیات شخصی امام(ره) به‌ویژه در ابعاد معنوی و عرفانی. اما آنچه كمتر بدان پرداخته شده، زمینه‌ها و عواملی هستند كه در متن واقعیات جامعه در حال انقلاب، و در عرصه رقابتهای فشرده سیاسی و فضای پیچیده مبارزاتی سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷، رهبری امام(ره) را تثبیت كردند و علیرغم بسیاری از موانع و توطئه‌ها، امام را به مسند رهبری مقتدر و بلامنازع انقلاب نشاندند.

عدم تامل و طرح بایسته این مساله، موجب شده گاه تحت‌تاثیر دیدگاههای جامعه‌شناختی وِبِری، توفیق امام(ره) در رهبری انقلاب، به‌گونه‌ای‌ساده‌اندیشانه و سطحی‌نگرانه در ویژگیهای كاریزماتیك منحصر گردد و روند منطقی و عقلایی تكوین رهبری امام(ره) نادیده انگاشته شود.

● تدریجی‌بودن روند شكل‌گیری رهبری امام(ره)

از آغاز نهضت روحانیت در سال ۱۳۴۰ تا نوزدهم دی‌ماه ۱۳۵۶ (نقطه آغازین ظهور و بروز طوفان سهمگین انقلاب اسلامی) شبكه گسترده روحانیت انقلابی و پیرو امام با تلاشهای گسترده و غالبا خودجوش، توانسته بود منطق و انگیزه مبارزاتی امام‌خمینی(ره) را به اقشار مختلف مردم مومن و متدین انتقال دهد و نگرش و كنش انقلابی ستیز با رژیم دیكتاتور، فاسد و وابسته پهلوی را در جامعه ایجاد كند. البته تلاشهای دیگر جریانهای فكری و سیاسی نیز در ایجاد فضای مبارزه در اقشار مختلف جامعه، تاثیر فراوانی داشت و رقابتهای فكری و سیاسی پنهان در جامعه، خواه‌ناخواه زمینه شكل‌گیری مبارزه‌ای همگانی را علیه رژیم مساعد می‌ساخت. شكل‌گیری تدریجی گروههای خودجوش مبارز در میان اصناف و بازاریان، دانشجویان، معلمان و حتی نظامیان، با اعتقاد به جنبه‌های اجتماعی و سیاسی اسلام و اندیشه‌های امام(ره) و توجه روزافزون اقشار موثر جامعه به اندیشه و تفكر اسلامی و تعمیق ایمان و آگاهی نسبت به آموزه‌های اجتماعی اسلام، حیطه نفوذ رهبری امام(ره) را گسترش می‌داد و در میان جریانهای رقیب، قدرت اجتماعی برتر را در مقابله با رژیم پهلوی برای پیروان راه امام(ره) رقم می‌زد.

تجربه سرنوشت‌ساز پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ كه پرده ریاكاری و نیرنگ را از چهره رژیم كنار زد، حقانیت و درستی گفتمان مبارزاتی امام را در صحنه عمل به اثبات رساند. تشدید خفقان، تحكیم پایه‌های نفوذ همه‌جانبه استعمار نوپای امریكا، گسترش فرهنگ ابتذال و انحطاط، تعمیق بی‌عدالتی و تبعیضهای آشكار اقتصادی و سیاسی، رشد خودكامگی و استبداد و اقدامات همه‌جانبه در جهت اسلام‌ستیزی و اسلام‌زدایی در جامعه در این فاصله، علامت درستی راهی بود كه امام‌خمینی در مقابله با نظام سلطنتی حاكم بر كشور، در پیش گرفته بود.

پی‌نوشت

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

علی ذوعلم

---