به دنبال نوستالژی طهران

دروازه های قدیمی پایتخت دوباره احیا می شوند

این جبر روزمرگی ماست. برای به‌دست آوردن تمام آن‌چیزهایی که می‌خواهیم، مجبور شده‌ایم تا همیشه از لابه‌لای خودروهای قفل شده در هر خیابان و بزرگراه به اجبار با موتورسیکلت بگذریم و فراموش‌مان شده همین شهری که امروز به اعتقاد بسیاری، هیچ خط مرزی ندارد، روزگاری آرامشی داشته که زبانزد بوده است. تهرانیانی که روزگار طهران نشینی را تجربه کرده‌اند، یادشان می‌آید که این شهر چقدر آرام بود. این تاوان مدرن شدن‌مان است اما دلیل این همه جدا شدن از روزگار آرام را هنوز نمی‌دانیم.

روزگاری که تهران نه ترافیک داشت، نه آلودگی هوا و نه مشکلاتی که امروز، تمام تهرانیان از آن اطلاع دارند. حالا از آن تهران قدیمی خاطره زیادی نمانده است. تهرانی که یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایش دروازه‌های قدیمی و زیبایی بود که ورود مردم را به پایتخت خوشامد می‌گفت. به تدریج‌، تهران قدیم‌، همـان شهری که دروازه‌های بسیـار داشت به کلانشهـری بدل شد که از دروازه‌های قدیمی‌اش جز نامی باقی نمانده است.

سالهاست که واژه‌هایی مثل «‌دروازه دولت»، «‌دروازه شمیران»، «دروازه محمدیه»، «دروازه باغ ملی» و «‌دروازه قزوین» تنها نامی برای مکان‌هایی مجهول شده‌اند که هیچ ویژگی متفاوتی با نقاط دیگر را نمی‌توان در آنها سراغ گرفت‌. نه در ذهن و اندیشه جوانان که حتی در خاطره میانسالان نیز مکان‌هایی با این نام و نشان، بخشی از خیابان‌های دود گرفته‌ای هستند که نشانی از گذشته با خود ندارند‌.

● اولین دروازه تهران

اولین دروازه تهران در دوره صفویه بنا شد. شاه تهماسب صفوی در دوران سلطنت خود به دلیل علاقه خاصی که به تهران و آب و هوای تمیز آن داشت دستور داده بود که دور تا دور شهر تهران را ارگی کشیده و شش دروازه بر روی آن بنا کنند. این ارگ ۱۱۴ برج به تعداد سوره‌های قرآن‌کریم داشت و تا اوایل دوره ناصرالدین شاه همچنان پابرجا بود تا در این زمان به‌طور کامل تخریب شود.

تخریبی که مقدمه گسترش تهران شد و پایتخت شش دروازه‌ای ایران را ۱۲ دروازه‌ای کرد. این دروازه‌‌‌ها تا پایان حکومت قاجار باقی ماندند تا در دوره رضاخان با گسترش تهران دستور تخریب آنها مانند بسیاری از آثار تاریخی تهران صادر شد. دستوری که باعث شد امروز تنها دروازه‌ای که از تهران قدیم باقی بماند دروازه محمدیه در نزدیکی میدان اعدام (محمدیه فعلی) و دروازه باغ ملی باشد.

● دروازه محمدیه

این دروازه در سال ۱۲۶۳ هجری قمری هم زمان با آخرین سال‌های سلطنت محمدشاه قاجار در روی باروی قدیمی شاه تهماسب ساخته شد. دروازه‌ای جدید که به دروازه نو معروف شد و به مناسبت نام محمد شاه‌، دروازه محمدیه نام گرفت. این دروازه در جنوب محله‌ای به نام دروازه‌نو در نزدیکی میدان محمدیه قرار دارد و تنها دروازه‌ای است که از گزند آسیب‌های زمانه سالم ماند.

● دروازه باغ ملی

سر در باغ ملی عمارتی ساخته شده در سال ۱۳۴۰ هجری قمری است که بر سکوی عمارت دیگری در همین مکان و با شمایلی نه چندان بی‌شباهت با بنای اولیه ساخته شده. در شمال دروازه، میدانی بود که تمرینات نظامی قشون، در عهد قاجار در آن انجام می‌شد و به میدان مشق شهرت داشت. به دستور رضاخان دروازه قدیم تخریب و در جای آن عمارت فعلی بنا شد. میدان باغ ملی بعدها با ساخته شدن عمارت‌های دولتی رفته رفته موجودیت باغ مانند خود را از دست داد و با ساخته شدن ساختمان‌های شهربانی کل کشور، ساختمان شرکت نفت، وزارت خارجه و پست به صورت مرکز ساختمان‌های اداری درآمد و از آن میدان، تنها عمارت سردر باقی ماند و نام آن سینه به سینه با نام باغ ملی تداوم یافت. بر دروازه‌های عمارت سردر باغ ملی یک سال پس از اتمام بنا‌، درهایی نصب شد که بسیار باشکوه و زیبا بودند و خوشبختانه با گذشت زمان و بی‌مهری،هنوز پا برجا مانده‌اند.

● دروازه قزوین

مشهورترین و معروف ترین دروازه تهران عصر قاجار را می‌توان دروازه قزوین نامید‌. این دروازه شهرت خود را مدیون سفر اروپاییان و جهانگردانی است که به تهران سفر کردند و به دلیل آنکه تقریبا همه آنها از این دروازه وارد شهر می‌‌شدند، در سفرنامه‌های بسیاری می‌توان از آن سراغ گرفت. محل این دروازه در حال حاضر تقریبا ابتدای خیابان قزوین است. این همان محلی است که حالا با عنوان میدان قزوین دوباره بازسازی شده و ارگ‌های اطراف آن هم مشخص است. این دروازه به دلیل آنکه اول جاده قزوین و رشت به حساب می‌آمد به این نام شهرت پیدا کرده است‌.

● پایان یادگارها، آغاز فراموشی

این موضوعی طبیعی است که شهری مانند تهران که راه نوین شدن را طی می‌کند، سازو کار‌های ویژه‌ای را برای خود داشته باشد.این، طبیعی است که در بزرگ‌ترین کلانشهر ایران‌، بزرگراه‌ها‌، کمر بنـد شهر را محکم کنند، تونـل‌ها و پـل‌های بزرگ از هر سو سر بر آورند و جلوه‌های معماری نوین مناظر شهری را چشم نوازتر سازند. اما اینها هیچ کدام باعث نمی‌شود تا ما تمام خاطرات تاریخی این شهر، همان جلوه‌های زیبایی که حالا در گوشه و کنار پایتخت خفته‌اند را فراموش کنیم. فراموشی تمام این زیبایی‌ها از یکسو و گیر افتادن در میانه روزمرگی و عدم توجه به آنچه در شهر تغییر ایجاد می‌کند را باید پایان عمر یادگارها و آغاز فراموش‌کاری ما پایتخت‌نشینانی دانست که دل‌مان می‌خواهد همه چیز خوب باشد اما به بسیاری از خوب‌ها بی‌توجهیم.

● حالا، شروعی دوباره برای زنده‌کردن دروازه‌ها

احیای دوباره دروازه‌های قدیمی تهران، این خاطره‌های تاریخی پایتخت در کنار ساخت دروازه‌های جدید، طرح تازه‌ای است که شهرداری تهران به دنبال آن است و بر اساس آن بناست بزرگراه شهید باکری به عنوان ورودی غربی شهر با نماد «‌دروازه‌های قدیمی» در ساختار نوین شهری از جلوه‌های معماری «‌اسلامی – ایرانی» سود ببرد.

بر این اساس بناست تا همزمان با طراحی پل تقاطع شهید باکری و آزاد راه تهران - کرج از معماری دروازه‌های قدیم تهران الهام گرفته شود تا در نهایت ارتباط معنادار و جدیدی میان پل معلق احداثی که سازه‌ای پیشرفته و مدرن به حساب می‌آید و نمای پل که با استفاده از مصالح سنتی ساخته می‌شود پدید آید تا هم خاطره دروازه‌های قدیم تهران در اذهان نقش بندد و هم زیبایی سازه پل نمادی از غرور و افتخار مهندسی ایرانی باشد. با این تفاسیر می‌توان امیدوار شد که نگاه فرهنگی در پروژه‌های عمرانی و راهبرد «تهران شهر زندگی» مورد تاکید قرار گیر‌د.

موضوعی که می‌تواند خط بطلانی بکشد بر روی تصور گذشته از تهران که پایتخت در آن نمادی از ‌شهر «دود و آهـن» تصور می‌شد و باعث می‌شد تا کـودکـان در نقاشی‌هایشان با رنگ‌های خنثی و خاکستری شهر را تصویر کنند.

● تهران دارای هشت ورودی می‌شود

حالا، بناست تا اتفاقات جدیدی در تهران بیفتد تا خاطره دروازه‌های قدیمی در آن زنده شود. معاون فنی و مهندسی سازمان زیباسازی شهر تهران از ایجاد هشت ورودی در اطراف شهر تهران با بهره گیری از الگوی دروازه‌های قدیم شهر خبر می‌دهد و می‌گوید این هشت ورودی در جنوب، شرق و غرب تهران ایجاد و برخی از طراحی‌های دروازه‌های قدیم تهران نیز در آن لحاظ می‌شود. ورودی‌هایی که جانمایی احداث‌شان انجام و طراحی آن آغاز شده است. کارهای مربوط به طراحی آنها، امسال به اتمام می‌رسد و با تامین بودجه‌های مورد نیاز، احداث آنها آغاز خواهد شد.

حالا، شهروندان تهرانی می‌توانند منتظر باشند که هشت ورودی جدید شهر در دو نقطه جاده آبعلی و خاوران در شرق، بزرگراه خلیج فارس، جاده قدیم قم و بزرگراه شهید کاظمی در جنوب و جاده قدیم کرج، آزادراه و جاده مخصوص کرج در غرب تهران احداث شود. با این وجود گلشنی به این موضوع هم اشاره می‌کند که ورودی‌های در نظر گرفته شده همچون دروازه‌های قدیم تهران نیست چراکه تهران‌امروز، دیوار یا حصاری ندارد که بتوان برای آن دروازه تعریف کرد از این رو ورودی‌های شهر در قالب مکانی برای معرفی ورودی شهر با ارائه خدمات مختلف رفاهی و اجتماعی تعریف شده است.

سید محمدحسین هاشمی