اصول پنج گانه تشویق کودکان

شما برای اینکه جیغ زدن های کودک را ساکت کنید به او بستنی می دهید پس این بدرفتاری را با تقویت منفی ادامه دار خواهید کرد یا کودک برای اینکه کتک نخورد به موقع کاری را انجام می دهد ما باید رفتارهایی را که می خواهیم شکل بگیرند به شیوه مثبت و با تشویق بجا تقویت کنیم

شما برای اینکه جیغ زدن‌های کودک را ساکت کنید به او بستنی می‌دهید (پس این بدرفتاری را با تقویت منفی ادامه‌دار خواهید کرد) یا کودک برای اینکه کتک نخورد به موقع کاری را انجام می‌دهد. ما باید رفتارهایی را که می‌خواهیم شکل بگیرند به شیوه مثبت و با تشویق بجا تقویت کنیم. تشویق انواع و اقسام دارد. بعضی از والدین گمان می‌کنند همین که با کلام محبت‌آمیز، کودکشان را مورد خطاب قرار می‌دهند لزومی به تشویق و جایزه نیست. البته این تصور والدین تا حدی درست است اما یادمان نرود پاداش کلامی یعنی همان آفرین گفتن و استفاده از الفاظ محبت‌آمیز، نیاز کودکان است و آنها کلام زیبا را از ما می‌آموزند. پس اولین تشویق رایج، پاداش کلامی است. پاداش بعدی عاطفی- جسمانی است. در آغوش‌کشیدن، بوسیدن و دست روی شانه گذاشتن. ما معتقدیم حتی این پاداش هم باید بی‌قید و شرط در زندگی عادی کودک به او داده شود. نباید با توصیف‌های نادرست این حس را به او بدهیم که چون مشق‌هایش را به موقع نوشته، چون اتاقش را مرتب کرده و چون بچه‌ باهوشی است، دوستش داریم و او را در آغوش می‌گیریم.

ما باید مرتب عشق و علاقه‌مان را به فرزندمان نشان دهیم و به او کمک کنیم این حس را درک کند که رفتار او جدای از خودش و شخصیت دوست‌داشتنی‌اش است. «نگوییم بعضی جاها دختر خوبی هستی اما...» خوب بودن او را زیر سوال نبریم. رفتارش را توصیف کنیم و بدی یا خوبی آن را زیر سوال ببریم. «وارد شدی در اتاق را کوبیدی این رفتارت بد بود.» هرگز از الفاظ رکیک استفاده نکنیم. والدین ما این روزها خستگی ناشی از فشار زندگی‌ را روی بچه‌های ناتوان و نیازمند حمایت خود خالی می‌کنند. «چرا مثل حیوان به در لگد می‌زنی؟!» و متاسفانه هزاران مثال نگفتنی دیگر. تشویق نوع سوم مادی است. از یک خوراکی خوشمزه و هدیه‌ای کوچک شروع می‌شود تا ژتون‌های رنگی که می‌تواند در ازای کار خوب بگیرد و مجموع آنها معادل پول یا خرید وسیله‌ای باشد که کودک نیاز دارد یا مدنظرش است. تشویق نوع چهارم که حتی از مادی هم بهتر است، تشویق فعالیتی است. ما با کودک قرار می‌گذاریم در ازای کسب نتیجه مدنظر و توافق‌شده به کار مشترک مورد علاقه او بپردازیم. تشویق فعالیتی از ۱۰ دقیقه بازی با کودک تا گردش در پارک، سینما، فوتبال و... متغیر است. در این تشویق شما قرار می‌گذارید کودک در ازای به موقع بیدارشدن و مرتب کردن رختخوابش پاداش ۱۰ دقیقه‌ای توپ بازی با شما را بگیرد و قانون می‌گذارید بلافاصله پس از صبحانه به وعده‌تان عمل کنید. حین فعالیت تشویقی نباید غرغر کنید و منت بگذارید که من این همه کار دارم و آمدم با تو توپ‌بازی کنم یا رنگ‌بازی کنم؛ چرا رنگ‌ها را ریختی؟! باید اینجوری که من می‌گم رنگ‌ها را روی کاغذ بمالی و... حین بازی تشویقی هیچ آموزشی نباید بدهید، قضاوت هم نکنید، فقط بازی و شادکردن کودک در ازای کار خوبی که کرده است. در همه این تشویق‌ها از هر نوع که باشند اصول خاصی وجود دارد که در صورت نادیده‌گرفتن آنها تاثیری که مدنظر داریم عایدمان نمی‌شود. اولین اصل بلافاصله پاداش دادن است. شما باید بعد از رفتار موردنظر پاداش بدهید تا آن را تقویت کنید. به محض اینکه کودکتان بدون جیغ‌زدن خواسته‌اش را بیان کرد با پاداش کلامی، عاطفی و... پاسخ دهید: «آفرین پسرم که آروم و بدون نق زدن گفتی آب می‌خوام یا... حالا این آب توی لیوان رنگی قشنگ واسه پسرم». پاداش فوری در همه‌ بچه‌ها به‌خصوص برای بچه‌‌های بیش‌فعال و کم‌تمرکز، اثرگذار است. این بچه از اینکه آخر ترم برای معدلش یک دوچرخه بگیرد آنقدر خوشحال نمی‌شود که بابت هر درس خواندن خوب ۵۰۰ تومان در جعبه‌ای که درست کرده و روی میزش گذاشته بیندازید.

اصل دوم تناسب نوع رفتار با پاداش است. رفتار کوچک پاداش کوچک و رفتار بزرگ پاداشی بزرگ‌تر می‌خواهد.

اصل سوم در نظر گرفتن علاقه کودک در انتخاب پاداش است. بچه‌ای که علاقه‌ای به خوردن ندارد از وعده پاداش یک چیزکیک استقبال نمی‌کند. اصل چهارم انتخاب پاداشی است که عملی و امکان‌پذیر باشد. نباید با عملی نکردن وعده پاداش اعتماد بچه‌ها را سلب کنید. شاید شرایط اقتصادی‌تان طوری است که پول ندارید یک اسباب‌بازی ۳۰ هزار تومانی بخرید. لزومی ندارد چون فلانی در ازای تغییر رفتار فرزندش آن را تهیه می‌کند، شما هم وعده‌ای را بدهید که به خانواده فشار بیاورد. بهتر است بگویید با دریافت ۵ یا ۱۰ ژتون، عکس رنگی یا کارت جایزه (براساس سن کودک) می‌تواند آن اسباب‌بازی را جایزه بگیرد. در این مدت وقت دارید برای خرید، پول پس‌انداز کنید و کودک شما در ازای هر بار رفتار مناسب توجه، محبت، آغوش گرمتان و ژتون مربوطه را می‌گیرد و خود را به جایزه بزرگ نزدیک می‌کند. اتفاقا این تلاش او لذت جایزه را بیشتر می‌کند.

اصل پنجم هم اینکه لیست پاداش‌ها را بعد از مدتی تغییر دهید و حتما نظر و علاقه کودک را بپرسید. یادتان باشد سنگ بزرگ برندارید. همین تغییر رفتارهای جزئی را ببینید و تشویق کنید تا روز به روز رفتار کودکتان بهتر شود. شاید ۲ ماه، ۶ ماه یا یک هفته طول بکشد، با توجه به رفتار درست شما و رعایت اصول پاداش زمان تغییر رفتار کودک تفاوت می‌کند. نگران نباشید و پیشرفت‌های کوچک را ببینید.

دکتر میترا حکیم شوشتری

فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران