اندیشه های اقتصادی رمضان

فضای معنوی ماه مبارک رمضان, منحصر به فرد و الگویی مناسب برای تعالی بخش های مختلف اجتماعی, فرهنگی, سیاسی و اقتصادی جامعه است

فضای معنوی ماه مبارک رمضان، منحصر‌به فرد و الگویی مناسب برای تعالی بخش های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جامعه است.

در فضای فکری اندیشه های اقتصادی رمضان؛ اقتصاد؛ سیستمی است که به کسب سود و فایده می‌اندیشد. اما فایده گرایی انبیایی نه فایده گرایی ماتریالیستی که فایده را فقط برای جسمانیت بشر می‌داند و هر چیزی غیر از این را علمی نمی‌داند. در این مکتب عدالت تنها یک نیمه از هدف و معنویت کیمیای گم شده آن است. اما در فضای اقتصاد رمضان، عدالت و معنویت عصاره‌های توحید در نظام خلقت است. ‏

در حدیثی بسیار زیبا خداوند این‌گونه به پیامبر(ص) خود ارتباط بین معنویت و اقتصاد را تشریح می‌کند؛‎ ‎ای پیامبر مردمت را انذار ده و به آنها بگو که اجازه نمی‌دهم پایشان را به یکی از خانه‌های خدا بگذارند در حالی که حقی ( از مظلوم) به گردنشان باشد که اگر بیایند من در تمام مدت عبادتشان، آنها را لعن می کنم.‏

بر این اساس است که ساحت معنوی و مادی که زیر بنای عدالت است هرگز از هم جدا نمی‌شوند. همچنین است که عدالت معنوی و اخلاقی و سیاسی و اقتصادی از هم جدا نیست. پیامبر فرمودند خدا می فرماید: اگر کسی حقی به گردنش نباشد آن وقت من گوش وچشم او می‌شوم و او جزء اولیای خدا خواهد شد و پس از مرگ همسایه من و نزدیک من خواهند بود و در آخرت در کنار انبیا و صدیقین جای می گیرند.‏

پس درمی یابیم که؛ معاش و معاد، دنیا و عدالت اجتماعی در هم تنیده اند و لذا امام رضا (ع) در جواب مأمون که تعریف اسلام ناب را خواسته بود می فرمایند؛ اسلام ناب این نیست که اموالی که مال تو نیست تصاحب کنی و سهم دیگران را به نفع خود ضایع کنی.‏

ربا خواری که بنیان و جزء لاینفک اقتصاد کاپیتالیستی در دنیا است که- متأسفانه در کشور ما هم دارد عادی می شود- در دیدگاه اقتصاد اسلامی، امام رضا (ع) می فرمایند؛ بنیان این نوع اقتصاد غلط، انگل پروری است. امام روزه، حج و نماز را تنها در کنار مقوله اقتصاد

معنا‌دار می داند. بر این اساس است که در اسلام مقوله‌ای به نام گناهان اقتصادی تبیین شده است. یعنی در کارهای اقتصادی می‌توان به خدا نزدیک شد و می توان از خدا دور شد. گناه و معصیت هم در اقتصاد معنی دارد‎.

‎حضرت رضا (ع) فرمودند که اگر کسی هم اهل نماز و حج و هم اهل رشوه و ربا دادن یا گرفتن و اختلاس و گران فروشی (گناهان اقتصادی) باشد، خیانت به خدا و مردم است و از گناه کبیره است که نماز و روزه ات را باطل می کند.‏

و همین طور سایر گناهان اقتصادی مانند؛ غش در معامله، تلبیس در معامله، قسم خوردن، حق کسی را تضییع کردن و... باعث از بین رفتن پیشرفت واقعی (معنوی و مادی) در جامعه اسلامی شود. ‏

از آنجایی که دین اسلام (دین خاتم)؛ کاملترین دین است.۱ لذا مسئول هدایت انسانها در تمامی اعصار می باشد. این مسئولیت خطیر برنامه‌ای دقیق، اصول راهبردی در قالب مدل و چهارچوب می‌خواهد تا بتواند پیروانش را در مسیر درست هدایت نماید و دین اسلام نیز با منابع غنی(قرآن و سنت، عقل و اجماع) می تواند این الگوی مطلوب و اصول راهبردی را ارائه نماید و هنجارها و روابط اثباتی گذاره های این مدل را تعریف نماید. لذا در فضای گفتمان دین و اقتصاد و تعامل بین آنها، کشف اصول راهبردی اقتصاد در پرتوی تعالیم الهی می شود که ثمره بحث و بررسی آن مباحثی چون بانکداری اسلامی بورس اسلامی، توسعه عدالت محور، رفاه اسلامی و... می باشد.

پس در جامعه اسلامی، تنها مدل اقتصادی که بر خواسته از فرهنگ دینی(اقتصاد اسلامی) باشد توان پاسخگویی تمام خواسته‌های مسلمانان را دارد و هر گونه تغییر و تحول روابط اقتصادی نیز باید بر اساس مبانی مدل اقتصاد اسلامی باشد. در این راستا، دولت نیز در اقتصاد اسلامی نقش "نظارت و هماهنگ کننده مسئولانه" را برعهده دارد که علاوه بر نظارت بر حسن انجام روابط اقتصادی، درصدد تزریق روح معنویت در جامعه می باشد تا توسعه عدالت محور و رفاه اسلامی را به تمام طبقات به ارمغان بیاورد. ‏

‏ بر این اساس؛ جهاد اقتصادی در جامعه اسلامی سازوکارهای اقتصادی-اسلامی می‌خواهد و نمی‌توان در جامعه‌ای خواستار اجرای فرهنگ رمضان در قالب جهاد اقتصادی شد اما رویکردها و سازوکارهای غیر متناسب اتخاذ کرد.‏

اگر سیر نظریات رهبری را نیز نگاه می‌کنیم، هیچ‌گاه ایشان موافق جداسازی سازوکارهای فرهنگ از اقتصاد و سیاست نبوده‌اند. فرهنگ رمضان در قالب جهاد اقتصادی هم از یک سو جهشی در اقتصاد و از جهت دیگر اخلاقی کردن یا فرهنگی ساختن فضای کسب و کار اقتصاد ملی است که فرهنگ و ارزش‌های انقلاب در اقتصاد بیشتر راه پیدا کند.

لذا رمضان به ما می آموزد که بر اساس توحید-سرچشمه تمام روابط عالم امکان- و عبودیت الهی به روابط اقتصادی نگاه کنیم و تحقق روح عبودیت در اقسام توحید را در جریان کسب سود رعایت کرده و در صدد به‌دست آوردن سود مطلوب باشیم. لذا نه تنها نفی کسب سود نمی کند، بلکه آن را در سایه استمرار تلاش و همت مضاعف در ذیل عبودیت، بهترین حرکت توحیدی نتیجه بخش می خواند. لذا بر این اساس است که رمضان پل و میانبری برای تحقق سریع جهاد اقتصادی است. حرکت در فضای معنوی اقتصاد رمضان باعث تبیین الگوی مناسب و جهت تحقق موضوع جهاد اقتصادی می شود.‏

محمد داوود محمدی ‎

ارشناس ارشد معارف اسلامی و اقتصاد،

دانشگاه امام صادق(ع) و پژوهشگر اقتصاد اسلامی ‏‎

پی نوشت :

۱- خاتم بودن دین اسلام، نتیجه ای است که از جمع برخی آیات به‌دست می آید؛ وَ مَا أَرْسَلْنَکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ-انبیاء ۱۰۷ ، الْیَوْمَ یَئسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلَا تخَْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَْمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتیِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَ دِینًا- مائده ۳ ، مَّا کاَنَ محَُمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَ لَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمَ النَّبِیِّنَ وَ کاَنَ اللَّهُ بِکلُ‏ِّ شیَ‏ْءٍ عَلِیمًا- احزاب ۴۰ و ... .‏