فلسفهٔ اجتماعی ابن خلدون از دیدگاه گاستون بوتول

از دید بوتول, هر گاه فیلسوف موفق به گشودن شاهراهی جدید در حل معضلات شود, یک سؤال جالب مطرح میگردد و آن ترسیم راههایی است که این دانشمند را بدین اکتشاف رهنمون ساخته است

ابوزید عبدالرحمن ابن خلدون۲ (۸۰۸- ۷۳۲هـ / ۱۴۰۶ – ۱۳۳۲ م ) یکی از بزرگترین اندیشمندان گرانمایه اسلامی است که کتاب « العبر» در هفت جلد به او تعلق دارد. مقدمه این کتاب یکی از عظیمترین شاهکارهای فلسفی، تاریخی و جامعه شناسی در عالم اسلام بشمار میرود و نام ابنخلدون نیز به خاطر همین پیشگفتار پرآوازه گشته است. همچنین مرتبه فلسفی ابنخلدون تقریباً بطور کامل تحت الشعاع شهرت وی در مقام جامعه‌شناس و نظریه پرداز تاریخ قرار گرفته است.

بیش از دو سده است که اروپائیان آثار ابن خلدون را میشناسند و درباره افکار و نظریات او به بحث و تحقیق پرداخته اند، اما در کشور ما سابقه تحقیقات تنها به چهار دهه قبل بر میگردد. تا کنون صدها کتاب و مقاله درباره اندیشهٔ بلند این دانشمند به رشتهٔ تحریر درآمده است. ولی همچنان نکات نامکشوف در آرای وی هویدا است. این مسئله عاملی است که تحقیقات بیشتر در مورد این شخصیت را ایجاب مینماید.

از کتابهایی که تا کنون درباره ابن خلدون نگاشته شده است، میتوان به کتاب « فلسفه اجتماعی ابن خلدون۳» اثر جامعه شناس شهیر فرانسوی، « گاستون بوتول۴» اشاره کرد که در سال ۱۹۳۰ به رشته تحریر درآمد و از آنجا که این کتاب در کشور ما ترجمه نشده و کمتر شناخته شده است، در این مقاله سعی میشود علاوه بر تلخیص به ذکر نکات مهم و نقد آن نیز اقدام شود:

همانطور که گفته شد هنوز هم سؤالهای بسیاری در مورد شخصیت و آراء ابنخلدون مطرح است، از جمله به موارد زیر میتوان اشاره نمود:

- آیا ابن خلدون به تأسیس علم جدیدی توفیق یافته است؟

- آیا اندیشهٔ ابن خلدون و تأسیس علم و روش جدید وی، ریشهٔ در سنت اسلامی دارد یا خارج از حیطهٔ آن میباشد؟

- چرا با وجود ریشهداری بسیاری از آراء جدید فلسفی و جامعه شناسی غرب در نظریات ابن خلدون، وی دچار ایستادگی فکری گردیده و نتوانسته است مکتب فکری جدیدی تأسیس کند؟

- آیا شریعت خواهی و سنتمداری اسلامی ابن خلدون عامل این امر بوده و یا آزار و فشارهای سیاسی زمان به او مجال پروراندن تفکرات و طرح آنها را نداده است .

اینها سئوالاتی هستند که در این تلخیص تا جای ممکن روی آنها تأکید و به تبیین آنها پرداخته میشود. کتاب در ده فصل تحریر یافته است که این مقاله به ترتیب به ارائه خلاصه و شرحی از نکات مهم هر یک از آنها اقدام میکند و در آخر ضمن مراجعه به آراء چند اندیشمند دربارهٔ این کتاب، نتیجه گیری و نقد کوتاهی ارائه میشود.

● فصل اول - زندگی ابن خلدون

در این فصل بوتول به شرح کلیاتی درباره ابن خلدون و خصوصیات زمان و مکان وی میپردازد. وی معتقد است که حتی اگر صرفاً بخش تاریخی <مقدمه> مورد لحاظ قرار گیرد، بخودی خود ، افتخار درخشانی را برای ابن خلدون به ارمغان خواهد آورد، زیرا بدون آن، تاریخچه افریقای شمالی از فتح مسلمانان تا قرن ۱۴ میلادی نامکشوف میماند. بوتول نقش ابن خلدون را بسیار عالیتر از نقّال ساده تاریخ میداند و چنین مینویسد:

ابتدا او میخواست اثر تاریخی بوجود آورد که چارچوب کشوری را که در آن زندگی میکرد، درنوردد و تاریخی جهانی نوشت که اثری جالب توجه و منحصر بفرد در آن مقطع و در کشورهای مسلمان بود. همچنین او میخواست اثری فلسفی بوجود آورد که به تحلیل اطلاعات تاریخی وی بپردازد. اینجا بود که یک اقدام منحصر بفرد شکل گرفت. اقدامی که پس از نامهای بزرگ فلاسفه یونانی بینظیر است.۵

بوتول مقدمهٔ ابن خلدون را شامل چند اقدام میداند:

۱- تلاش برای نقد تاریخی؛ ۲- تشریح عمومی پدیدههای اجتماعی ؛ ۳- مطالعه قوانین تحول اجتماعی و سیاسی .

از این دیدگاه ابن خلدون قصد داشت دانستنیهای تاریخی خود را با آنچه که مابعداً قوانین تاریخی نامیدیم، رفعت بخشد، البته نه با نقل و ذکر آمار، بلکه وی میخواست اساس۶ و جوهر ملتها را بفهمد و مشخص نماید و اسباب حوادث، تفاوتها و مشابهتهایی که میتوانست بین آنها دریابد، را شناسایی کند. بوتول این اقدام را بسیار پیچیده میداند و بر این باور است که چنین پیچیدگی، زمانی مفهوم بیشتری مییابد که بدانیم فاعل آن، از آثار مشابه صورت گرفته در زمانهای دیگر بیخبر است.

ابن خلدون در آخر قرون وسطی، یعنی عصر واژگونی و تحولات عمده در نظم سیاسی و نظم روشنفکری اروپا و آغاز رنسانس زندگی میکرد. مقطعی که برای آفریقای شمالی، برعکس با سیر قهقرایی بسیاری همراه بوده است. بوتول ضمن تشریح اوضاع نابسامان و منحط این منطقه، این وضعیت را زمینه ساز ظهور شخصیتهای متفکری چون ابن خلدون میداند و مقاطع و اعصار آشوب زده را همانطور که مقدمهٔ ظهور شخصیتهای ویژه ابرمردانی در حوزه عمل هستند عامل پیدایش ابرمردانی در عرصه اندیشه و تفکر میداند.

بوتول سپس به نکتهای اشاره میکند که نشان میدهد ابنخلدون چندان از رنسانس بیاطلاع نبوده است. او مینویسد:

ابن خلدون درباره برخی از شخصیتهای رنسانس ایتالیا در جوانبی کاملاً متباین فکر کرده بود، ابتدا از سویی همچون افراد اهل مطالعه و هنر واز سوی دیگر همچون مردان اهل جنگ. این افراد در طول زندگی ابن خلدون در او میل و حرص لجام گسیخته ]به قدرت[ و در عین حال ذوق و میلی قابل توجه نسبت به مطالعه و تفکر ایجاد میکردند۷.

بوتول این امیال را عاملی میداند که باعث شد ابن خلدون در یک دوره پرآشوب و در خلال زندگی سیاسی پرتنش خویش، اثر عظیم "مقدمه" را خلق کند، اثری که بقول بوتول، میتوان آنرا حقیقتاً "مقدمهای بر مطالعه تاریخ"بحساب آورد.

این بخش با شرح زندگی ابن خلدون و فراز و نشیبهای سیاسی اجتماعی آن اختتام مییابد.

● فصل دوم –"مقدمه"، تأمل منحصر بفرد ابن خلدون در مورد آفریقای شمالی

فصل دوم چنین عنوانی دارد: «با وجود اطلاعات وسیع تاریخی ابن خلدون، مقدمه، بمثابهٔ تفکر و تأملی منحصر بفرد از تجربه او دربارهٔ شمال آفریقاست».

باید گفت که از دید بوتول، هر گاه فیلسوف موفق به گشودن شاهراهی جدید در حل معضلات شود، یک سؤال جالب مطرح میگردد و آن ترسیم راههایی است که این دانشمند را بدین اکتشاف رهنمون ساخته است. این وظیفه، یک فصل بسیار مهم را در فلسفه جدید امروز تشکیل میدهد. بدین دلیل، مؤلف نیز در مورد ابن خلدون به پیگیری اقدامات و سیر فکری وی که منجر به ارائه طرح و تطبیق روشهایی۸ گشته است، میپردازد، تا بدین وسیله ابداع و آفرینشهای فکری او را ترسیم و تشریح کند. به عقیدهٔ او مقدمه در حد اعلاء اصالت دارد و هیچ اثری مانند آن در ادبیات شرقی وجود ندارد. همچنین فلسفه اعراب پس از ایفای نقش ابداعی خود، در آن زمان دوران افولش را در چنبر فناتیسم۹ و هرج و مرج میگذراند و بدلیل جوّ جنگهای صلیبی یا شکنجه و آزار کم و بیش مذهبی، محیط چندان مساعدی برای تأمل و غور فلسفی و تحقیقات علمی وجود نداشته است. عقل گرایی ابن رشد و ابن میمون و آثاری که به بحث حاکمیت و اخلاق و علوم اجتماعی میپرداخت، به طرف ماوراءالطبیعه، الهیات و علوم طبیعی تغییر جهت داده بود. در چنین وضعیتی ابن خلدون تلاش کرد که به مطالعه جامعه بپردازد، گرچه تلاش او بر مبنای روش اثباتی نبود، اماحداقل بر مبنای روش مشاهدهای۱۰ صورت گرفت که قبلاً در آثار علوم طبیعی و پزشکی توسط پیشینیان او یعنی فیلسوفان بزرگ عرب با موفقیت بکار گرفته شده بود. البته، در اینجا، ما از روش نقادی۱۱ که بعداً در اروپا بوجود آمد، دور هستیم. همچنین از بکارگیری تحقیقات استدلالی خبری نیست. بوتول با تذکری که "مونیه۱۲" میدهد هم رأی است؛ از دید این دو دانشمند مثالهایی که ابن خلدون در تقویت نظریاتش ارائه میدهد، ترجیحاً بجای دلیل و استدلال، "تصاویر" هستند. فیلسوف ما بیشتر مایل به این روشها (نقادی، اثباتی) بوده تا اینکه تصویر صحیح و دریافت روشنی از آنها داشته باشد. اما همین گرایش و احساس باعث روی آوری ابن خلدون به عینیت گرایی که در زمان او بسیار هم مترقیانه بوده است.

بوتول در تحلیل عدم پیشقراولی ابن خلدون در روش عینیت گرایی، وی را بی خبر از کتب سیاست "ارسطو " و "جمهور" افلاطون معرفی مینماید؛ نکتهای که بسیار حائز اهمیت است. وی مینویسد:

اما نمیتوان بدرستی ابن خلدون را پیشقراول این روش در بین معاصرین یا گذشتگان نزدیک و یا متقدمین وی بشمار آورد.، بلکه او ادامه دهنده آن بوده است. زیرا ابن خلدون رابطه و تعلقی نسبت به متفکرین عهد قدیم نداشت تا بتواند آثارش را با تفسیر و تحشیه و اتخاذ از آنها به ارث برد، همانطور که فلاسفه عرب اینکار را با استفاده از "ارغنون" ارسطو انجام دادند. دو کتاب اصلی عهد قدیم که میتوانست ابن خلدون را از خود ملهم کند، برای او شناخته نشده بود: کتاب سیاست ارسطو در آن عصر هنوز نا شناخته بود، ضمن آنکه ابن خلدون، "جمهور" افلاطون و همچنین توسیدید۱۳ (که اغلب ابن خلدون را با وی مقایسه میکنند) را نمیشناخت۱۴.

به نظر بوتول از آنجا که فیلسوف ما در نگارش "مقدمه" متأثر از الهام دقیقی نگشته است، باید که ببینیم آیا آنچه که ما از مقدمه میدانیم، بیانگر "شرقیت" تحقیقات وی و نقطهٔ عطف ویژهای در فکر و ادراک او هست یا خیر؟

به نظر نگارنده فیلسوفی به نام "الابلی" بیشترین تأثیر را در ابن خلدون داشته است. فردی که ابن خلدون با سپاس و ستایش از او صحبت میکند و او را" بزرگ استاد علوم عقلی" بشمار میآورد. الابلی یک منطقی بود، بنابراین بزرگترین تأثیر بر ابن خلدون در دوران بلوغ، ا زیک کلامی یا عارف یا حقوقدان نبود، بلکه تأثیر یک منطقی و عقل گرا بوده است.

---