باغ به سبک ایرانی

منشا باغ های ایرانی را باید در دوره هخامنشی و باغ پاسارگاد جستجو کرد براساس کتیبه ها, در زمان ساخت باغ پاسارگاد, کورش بزرگ شخصا دستور داده بود این باغ چگونه ایجاد و درخت ها نیز به چه شکل کاشته شوند, یعنی هندسی سازی باغ و شکل و شمایل آن از نگاهی که کورش به باغ ایرانی داشته, گرفته شده است

منشا باغ‌های ایرانی را باید در دوره هخامنشی و باغ پاسارگاد جستجو کرد. براساس کتیبه‌ها، در زمان ساخت باغ پاسارگاد، کورش بزرگ شخصا دستور داده بود‌ این باغ چگونه ایجاد و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند، یعنی هندسی‌سازی باغ و شکل و شمایل آن از نگاهی که کورش به باغ ایرانی داشته، گرفته شده ‌است.

باغ‌های ایرانی چند عملکرد داشته‌اند؛ در دورانی حتی باغ‌های عمومی برای گردش و تفریح اهالی ساخته می‌شد. یکی از اصول معماری ایرانی، درونگرایی است. باغ‌ها نیز از همین امر تبعیت کرده و معمولا دورتادور آن با دیوار محصور بوده است. در باغ‌های ایرانی همچون آثار هنری دیگر‌ سعی شده ‌از بیهودگی پرهیز شود. به‌همین‌دلیل حتی بوته‌ای بی‌مورد کاشته نمی‌شد و در هر قسمت درختانی با عملکرد‌های متفاوت می‌کاشتند. مهم‌ترین مسأله در حیات بخشیدن به باغ، رساندن آب از راه‌های دوردست به باغ بوده که با انتقال آب از طریق قنات‌ها این مسأله حل شده است. داخل باغ‌ها علاوه بر درختان، گل‌ها و آب نماها، معمولا یک کوشک در محور اصلی باغ ساخته می‌شده که یا در مرکز یا در بالای آن قرار می‌گرفت. در جلوی کوشک‌ها معمولا یک استخر به شکل مربع یا مستطیل وجود داشته است. پروژه «باغ‌های ایرانی» مشتمل بر ۹ باغ به اتفاق آرا در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (تیر ۱۳۹۰) برای ثبت در فهرست میراث جهانی به تصویب رسید.

● باغ شاهزاده ‌(کرمان)

یکی از زیباترین باغ‌های تاریخی ایران باغ شاهزاده (شازده) در ماهان کرمان است. این باغ تخت در زمینی مستطیل شکل به مساحت ۵‌/‌۵ هکتار ساخته شده است.

فواره‌های موجود در باغ شاهزاده که در سراسر باغ قرار گرفته، از بلندترین و مهم‌ترین فواره‌های باغ‌های ایرانی محسوب می‌شود؛ چراکه تنها به علت اختلاف ارتفاع و نه هیچ نیروی دیگری کار می‌کنند.

از دیگر عناصر متمایزکننده این باغ سردر آن است که نمای خیره‌کننده‌ای از باغ را در بدو ورود به بیننده منتقل می‌کند. درختان کاج، سرو، سپیدار و چنار در کنار سایر درختان مثمر و میوه منظره این باغ را زیباتر کرده است.

علاوه بر سردر از دیگر عناصر موجود در باغ شازده می‌توان به عمارت شاه‌نشین، حمام، حیاط فرعی، استخر و حوضچه اشاره کرد. باغ شاهزاده در آبان ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۱۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

● باغ‌ دولت‌آباد (یزد)

مجموعه باغ دولت‌آباد یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین باغ‌های شهر یزد محسوب می‌شود. وسعت این باغ در حدود ۵‌/‌۶ هکتار است. تاریخ احداث این بنا به دوره افشاریه ـ زندیه بازمی‌گردد و بانی آن محمدتقی‌خان بافقی معروف به خان بزرگ بوده است. مهم‌ترین عناصر مجموعه باغ دولت‌آباد عبارتند از: باغ بیرونی، باغ اندرونی، سردر ورودی، ساختمان هشتی، عمارت بهشت آیین، تالار آیینه، عمارت تهرانی، قنات تاریخی (با قدمت ۲۰۰ ساله)، بادگیر (با ارتفاع ۳۳ متر یکی از بلندترین بادگیرها محسوب می‌شود) و آب انبار دو دهنه. از پوشش گیاهی باغ دولت‌آباد می‌توان به درختان سرو، کاج، انگور، توت، بیدمجنون، ارغوان، گل محمدی، رز، نسترن و یاس اشاره کرد. مجموعه باغ دولت‌آباد در اسفند ۱۳۴۶ به شماره ۷۷۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

● باغ ‌عباس‌آباد‌ (مازندران)

همان طور که از نامش پیداست، بانی این مجموعه باغ‌ها شاه عباس صفوی است. به دستور وی این مجموعه در ۹ کیلومتری جنوب شرق بهشهر (در منطقه‌ای بانام قدیمی خرگوران)، در دامنه کوه‌های البرز به صورت پلکانی و در سه طبقه با مساحتی نزدیک به ۵۰۰ هکتار ایجاد شد.

مهم‌ترین عناصر باغ عباس‌آباد عبارتند از: باغ، کوشک اصلی، دریاچه مصنوعی، سد، آسیاب آبی، گل باغ (محل توزیع آب) چهارطاقی، حمام، ساختمان خدمه، محل پخت سفال و آجر به همراه دو برج آجری. مجموعه باغ عباس‌آباد به شماره ۷۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. باغ عباس‌آباد به عنوان مهم‌ترین باغ غیرکویری ایران از ظرفیت گردشگری بالایی برخوردار است.

● باغ‌ ارم (شیراز)

باغ ارم با ۱۱۰۳۸۰ مترمربع، یکی از ارزشمندترین باغ‌های ایرانی است. تنوع پوشش گیاهی موجود در این باغ سبب تبدیل به باغ گیاه‌شناسی شده است. متاسفانه اطلاعات دقیقی از علت نامگذاری، بانی آن، حتی تاریخ احداث باغ ارم در دست نیست. تنها براساس چند اثر بر جای مانده در کوشک اصلی این باغ، می‌توان قدمت باغ ارم را به دوره سلجوقیان نسبت داد. از مهم‌ترین درختان موجود در باغ ارم می‌توان به بیدمجنون، بیدمشک، افرا، ارغوان، زبان گنجشک، اکالیپتوس و کاج اشاره کرد. درختان مثمر این باغ عبارتند از: انار، بادام، سیب، به، نارنج، آلو، گلابی، خرمالو و ازگیل. بلندترین سروناز شیراز با طول تقریبی ۳۵ متر در باغ ارم قرار دارد.

عمارتی سه طبقه به عنوان کوشک اصلی در مرکز باغ ارم قرار گرفته که با تزئینات متنوع خصوصا نقاشی، بر زیبایی باغ افزوده است. استخر ۳۳۵ مترمربعی روبه‌روی کوشک از دیگر عناصر زیبای باغ ارم محسوب می‌شود. این باغ در آبان ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۱۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

● باغ‌ چهلستون (اصفهان)

یکی از مهم‌ترین باغ‌های ثبت شده در مجموعه باغ‌های ایرانی یونسکو، باغ چهلستون با وسعتی بیش از ۶۷ هزار مترمربع است. احداث این باغ از زمان شاه عباس اول شروع و در زمان شاه عباس دوم با ایجاد تغییراتی بنیادی تکمیل شد. مهم‌ترین درختان موجود در این باغ عبارتند از: کاج، چنار، افرا، سرو، نارون و عرعر. از درختان مثمر باغ چهلستون می‌توان به توت، زالزالک، برگ بو، انجیر و... نام برد.

ابریشم، اقاقیا، تبریزی، بوته‌های گل سرخ، بنفشه، شب بو، مینا و... از دیگر پوشش گیاهی این باغ محسوب می‌شوند. عمارت کلاه فرنگی که در مرکز این باغ بنا شده است با تزئینات فراوانی چون آیینه‌کاری، گچبری، منبت‌کاری، نقاشی و خاتم به همراه استخر بزرگ (۱۱۰ در ۱۶ متر) روبه‌رویش توانسته زیبایی باغ چهلستون را صدچندان کند. این باغ در دی ۱۳۱۰ به شماره ۱۰۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

● باغ ‌فین ‌(کاشان)

از دیگر باغ‌های ثبت شده در یونسکو، باغ فین کاشان است که با جمع کردن بیشتر ویژگی‌ها و جنبه‌های مختلف باغ‌های ایرانی در خود، به عنوان یکی از باغ‌های سلطنتی ایران شناخته می‌شود. تاریخ احداث باغ فین به دوره صفویه برمی‌گردد. بهره‌گیری هوشمندانه از عنصر آب در این باغ در بخش‌های مختلفی چون استخر، حوض خانه صفوی، فواره، شترگلو و خاصه جوی‌ها طراوت بی‌نظیری به آن بخشیده است. در این باغ انواع مختلفی از درختان مثمر، غیرمثمر و سبزه و گل‌های متنوع دیده می‌شود که مهم‌ترین آنها سرو و چنار است. کوشک صفوی در مرکز باغ فین قرار گرفته است. کاشیکاری‌های فیروزه‌ای، گچبری‌ها، منبت‌کاری‌ها و تزئینات دیگر بر زیبایی این باغ افزوده است. باغ فین در سال ۱۳۱۴ به شماره ۲۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

● باغ پهلوان‌پور‌ (مهریز)

باغ پهلوان‌پور در محله مزویرآباد، مهریز یزد واقع شده است. طراحی مناسب سیستم آبرسانی در داخل باغ علاوه بر تغییری که در سبک معماری باغ‌های ایرانی ایجاد کرده، توانسته مورد توجه بازدیدکنندگان نیز قرار گیرد. در این باغ انواع درختان مثمری (درختان میوه) چون بادام، خرمالو، انار و... به همراه درختان تنومند و سایه‌داری چون چنار وجود دارند. گرچه باغ پهلوان‌پور در دوره قاجار احداث شده، اما در بسیاری جاها می‌توان ردپای ویژگی‌های معماری زندیه را دید. در مرکز این باغ کوشک اصلی قرار دارد. برج، اصطبل و کاهدان، بنای سرایداری، آشپزخانه، حمام و انباری از دیگر بناهای موجود در باغ پهلوان‌پور هستند. این باغ در مهر ۱۳۸۱ به شماره ۶۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

● باغ اکبریه‌ (بیرجند)

آخرین باغ از پروژه باغ‌های ایرانی که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، باغ اکبریه بیرجند است. مجموعه باغ اکبریه از دو باغ اصلی (شمالی) و باغ کوچک (جنوبی)، دو عمارت (اصلی و ساختمان تشریفات) و یک اصطبل تشکیل شده است. عمارت اصلی که در مرکز باغ اکبریه قرار گرفته توسط انبوهی از درختان گوناگونی چون کاج، انار، توت و... محصور شده و بر زیبایی باغ افزوده است. قدمت باغ اکبریه به اواخر زندیه و اوایل قاجار می‌رسد. این باغ درگذشته علاوه بر این که محل زندگی افراد بلندپایه بوده، به عنوان مکان پذیرایی از صاحب منصبان و انجام امور دیوانی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. امروزه مجموعه باغ اکبریه کاربری‌های گوناگونی پیدا کرده است؛ بخشی از آن به عنوان کتابخانه و دانشگاه هنر بیرجند استفاده می‌شود، بخش مرکزی مجموعه به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده و سایر بخش‌ها زیر نظر میراث فرهنگی خراسان جنوبی کاربری اداری، سفره خانه و چایخانه یافته است. باغ اکبریه در تاریخ دوم خرداد ماه ۱۳۷۸ به شماره ۲۳۲۶ به ثبت ملی رسیده است.

● نارنجستان قوام (شیراز)

باغ قوام که به نارنجستان قوام مشهور است‌ در دوره قاجار و بین سال‌های ۱۲۵۷ و ۱۲۶۷ هجری قمری توسط علی‌محمدخان قوام‌الملک شروع به احداث شد و سرانجام ‌حدود ۱۳۰۰ هجری‌قمری توسط نوه او میرزامحمدرضاخان تکمیل و به پایان رسید. وسعت نارنجستان ۳۵۰۰ مترمربع است. در طرف شمالی و جنوبی این باغ عمارتی با ۹۴۰‌متر زیربنا ساخته شده که با تزئیناتی چون منبت‌کاری، شیشه و آیینه‌کاری، نقش‌پردازی، گچ و مقرنس‌کاری توانسته این باغ را در زمره زیباترین آثار دوره قاجار در شیراز قرار دهد. نارنجستان قوام به عنوان بیرونی شناخته شده و محل تشریفات اداری و پذیرش مهمانان بوده است. اندرونی نارنجستان قوام، خانه زینت‌الملوک محسوب می‌شده که در کوچه غربی قرار دارد و از راه زیرزمین با باغ قوام مرتبط است. این باغ در اردیبهشت ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

● باغ‌ گلشن ‌(طبس)

در منطقه‌ای که حدفاصل دشت کویر و دشت لوت است، باغی تاریخی با وسعت هشت هکتار همچون بهشتی در دل کویر جلوه می‌کند. قدمت این باغ به دوره زندیه می‌رسد و به دستور میرحسن خان سومین خان منصوبی نادرشاه بر طبس ساخته شده است. طراحی اولیه این باغ مربع شکل، براساس چهارباغ و شطرنجی بوده است. همچنین طراحی دو نهر متقاطع، برطبق آیات قرآنی و توصیفات مرتبط با بهشت انجام شده است. در باغ گلشن هزاران گونه درخت دیده می‌شود از درختان مثمر میوه گرفته تا درختان سایه‌داری چون چنار. وجود درخت کویری نخل به زیبایی این باغ افزوده است. باغ گلشن طبس در دی ۱۳۵۵ به شماره ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آیسا اسدی