پیرامون مهاجرت نخبگان

بر اساس اطلاعات ارائه شده توسط صندوق بین المللی پول, كشورهای ایران, فیلیپین, كره و تایوان در صدر جدول كشورهای مهاجر فرست در سال ۱۹۹۹ قرار داشته اند همچنین كانادا, آمریكا, آلمان, انگلیس, فرانسه, سوئد, استرالیا و زلاندنو به ترتیب حائز ركورد در جذب مهاجر ایرانی هستند

● مقدمه

نیروی انسانی به ویژه نیروی متخصص، در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر جامعه نقش اساسی ایفا می‌كند. در تقسیم‌بندی بانك جهانی نیز یكی از منابع ثروت كشورها، منابع انسانی، به ویژه متخصصین هر كشور ذكر شده است.

سرمایه انسانی از ابزارهای مهم توسعه است و توسعه نیز منوط به حفظ سرمایه انسانی است. به عبارت دیگر، سرمایه‌های انسانی یا همان نیروهای متخصص و ماهر، هم ابزار هستند و هم هدف توسعه. امروزه نیروی ذهنی، مغزی، تفكر ومدیریت جامعه یك ثروت محسوب می شود ومهاجرت اندیشمندان و روشنفكران می تواند موازنه علمی یك سرزمین را با چالش جدی مواجه كند.

دیدگاههای مختلفی در ارتباط با به پدیده فرار مغزها وجود دارد.

دیدگاهی خوشبیانه، سخن گفتن از فرار مغزها در عصر ارتباطات را بدبینانه می‌پندارد. این دیدگاه ناظر بر این است كه توسعهٔ ارتباطات جهان را به دهكده‌ای شبیه ساخته كه در آن افراد به آخرین تجهیزات ارتباطی دسترسی دارند. لذا در نگاه قائلین به این دیدگاه، سخن گفتن از فرار مغزها یا مهاجرت نخبگان غلو شده به نظر می‌رسد.

دیدگاه دیگری دانشمندان و نخبگان را سرمایه‌های جهانی می‌داند. از این منظر چنانكه دلیلی ندارد جلوی مهاجرت نخبگان گرفته شود، علتی نیز وجود ندارد كه دستاوردهای علمی آنان به سراسر جهان صادر نشود.

نظریه‌ای كه بر اساس دیدگاه‌های ماركسیستی مطرح می‌شد مفهوم فرار مغزها را به "قاچاق سلول‌های خاكستری" تعبیر می‌نماید. در این دیدگاه نخبگان به منزلهٔ بردگانی تلقی می‌شوند كه از روی اجبار و بدون حق انتخاب ناچارند در جهت بهره‌وری سیستم سلطه‌جوی كشورهای "رباینده" خدمت كنند. این گروه، فرار مغزها را در اثر فریب، توطئه و اغواگری كشورهای مقصد می‌دانند و بدین جهت این مهاجرت را نوعی اجبار به حساب می‌آورند. فریفتن نخبگان و جذب سرمایه‌های انسانی كه از مهمترین سرمایه‌های اقتصادی به شمار می‌روند شیوهٔ جدید استعمار علمی- فرهنگی است. این دیدگاه گروهی است كه جهان سوم را در معرض تهاجم دستاوردهای فرهنگی می‌دانند.

عده‌ای دیگر جذب گروه نخبگان را حق كشورهای توسعه‌یافته می‌دانند. این عده معتقدند كشورهای توسعه‌یافته سهم زیادی در پیشرفت علم، رفاه اجتماعی و امنیت جهانی دارند و با جذب نخبگان جلوی هدر رفتن آنها را می‌گیرند. و عده‌ای دیگر نیز معتقدند كه مهاجرت نخبگان پدیده‌ای مذموم نبوده و در واقع عاملی برای توسعه و مبادلهٔ فرهنگ است.

● مفهوم مهاجرت نخبگان

در فرهنگ معین آمده است: "مهاجرت یعنی از موطن خود به جایی دیگر نقل مكان كردن و هجرت گزیدن". همچنین در فرهنگ فارسی عمید مهاجرت به معنی از جایی به جایی رفتن و در آنجا منزل كردن و دوری كردن از شهر و دیار آمده است. اما در تعریفی كاربردی و ملموس می‌توان مهاجرت را بدین صورت تعریف كرد: "ترك سرزمین اصلی و ساكن شدن در سرزمین دیگر به طور دائم یا موقت".

مهاجرت زمانی یك مسئلهٔ اجتماعی تلقی می‌شود كه میزان مهاجرت از داخل به خارج در مدت یكسال بیش از میزان مهاجرت از خارج به داخل باشد. البته در این راستا می‌بایست میان مهاجرت نیروی كار و مهاجرت نخبگان تفاوت قائل شد.

اما مهاجرت نخبگان به این معناست كه جامعه به دانش و تخصص نخبگان خود نیاز دارد ولی این نیروها، مهاجرت دائمی یا نیمه‌دائمی را به كشورهای دیگر ترجیح می‌دهند.

برای درك صحیح پدیده مهاجرت نخبگان توجه به چند نكته ضروری است:

۱) میان مهاجرت نیروی كار و مهاجرت نیروهای متخصص تفاوت وجود دارد.

۲) مهاجرت نیروهای متخصص زمانی به عنوان یك پدیدهٔ منفی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد كه در داخل كشور به تخصص آنان نیاز مبرم وجود داشته باشد و مهاجرت آنها به گونه‌ای باشد كه ارتباط شغلی و عملی آنان با داخل كشور به كلی قطع شود.

۳) گاهی به جای ذكر نام مهاجرت نخبگان از واژهٔ فرار مغزها استفاده می‌شود. قابل توجه است كه استعمال این واژه علاوه بر تداعی مهاجرت نخبگان نوعی اجبار در مهاجرت را نیز به ذهن متبادر می‌سازد.

۴) در گزارش كشورهای اروپایی عضو سازمان همكاری اقتصادی و توسعه (OECD) به دو مفهوم "مبادلهٔ جریان مغزها" (Brain exchange) و "بر باد دادن مغزها" (Brain Waste) اشاره شده است. مبادلهٔ مغزها به دو جریان هم زمان خروج و ورود مغز اشارهٔ ضمنی دارد. هر گاه سنگینی این مبادله به یك طرف متمایل شود، دو اصطلاح دیگر "فرار مغزها" و "تصاحب مغزها" Brain gain به كار برده می‌شود. بر باد دادن مغزها (ضایع كردن مغزها) زمانی اتفاق می‌افتد كه نیروهای متخصص در حرفه‌ای دور از شأن و تخصص و تجربهٔ ملی خود به كار گرفته شوند.

● فرار مغزها: معضلی جهانی

برخلاف تصور رایج مبنی برآن كه پدیده "فرارمغزها" تنها دامنگیر كشورهای جهان سومی و توسعه نیافته است، شواهد نشان می‌دهد این معضل برقاره اروپا وملل پیشرفته وصنعتی نیز سایه افكنده ومسؤولان امر را برای چاره‌اندیشی به تكاپو واداشته است. چنانچه جمعی از دانشمندان برجسته و پیشرو در قاره اروپا با انتقاد شدید از سیاست‌های علمی اتحادیه اروپا، از مسؤولان این اتحادیه خواسته‌اند تا با ایجاد اصلاحات لازم و سرمایه‌گذاری بیشتر از مهاجرت مغزها به ایالات متحده آمریكا جلوگیری كنند. رؤسای ?? آكادمی علوم دراروپا با ارسال نامه سرگشاده‌ای به شورای رهبران اتحادیه اروپا تصریح كرده‌اند: "درك این نكته بسیار مهم است كه ایالات متحده آمریكا در جذب استعدادهای جوان از تمام نقاط دنیا بسیار موفق‌تر از اتحادیه اروپا عمل می‌كند".

تونی بلر اذعان كرده است كه مدتها بی‌توجهی و كمبود منابع مالی باعث بخش اعظم فرار مغزها از این كشور بوده است. وی همچنین گفته است: "می‌خواهم انگلیس را به یكی از بهترین مكانها در جهان برای پیگیری علم تبدیل كنم. به این منظور باید بودجه مناسب در اختیار افراد قرار بگیرد و هزینه ابزار و زیرساخت تامین شود".

این معضل در كشورهای اروپای شرقی به شكل حادتری وجود دارد. همچنین فرار مغزها و مهاجرت نیروی‌‏‎ ‏‎ انسانی‌ متخصص پس‌ از ‏فروپاشی‌ اتحاد‏‎ جماهیر‏‎ شوروی‌‏‎ نیز‎ بسیار دیده‌‏‎ شده است.

● سیاست جذب نیروی متخصص

یكی از اولویتهای سیاست جذب مهاجران، تخصص و مهارت آنان در زمینه‌های مورد نیاز كشورهای میزبان است و به نوعی میتوان از این سیاست با عنوان تلاش كشورهای ثروتمند برای جبران كمبود نیروی كار در صنایع كلیدی یادكرد. در آمریكا به ویژه در دههٔ اخیر، سیاست جذب نخبگان پیگیری شده است. تاكنون پنج برندهٔ جایزهٔ نوبل در كانادا و ۳۰ درصد دانشمندان برجسته این كشور در زمینهٔ تكنولوژی به آمریكا مهاجرت كرده‌اند.

براساس اطلاعات انتشار یافتهٔ صندوق بین‌المللی پول(۱۹۹۹)، از كشورهای هندوستان، چین و ایران به ترتیب ۲۲۸، ۱۶۵ و ۱۰۵ هزار نفر با تحصیلات عالی، به آمریكا مهاجرت كرده‌اند. نتایج این مطالعه كه دربارهٔ ۶۱ كشور كمتر توسعه یافته انجام شده، نشان می‌دهد كه بیشترین آمار مهاجرت متعلق به افراد با تحصیلات عالی بوده است (اداره كل فرهنگی ایرانیان خارج از كشور؛ ۱۳۷۸).

براساس اطلاعات ارائه شده توسط صندوق بین‌المللی پول، كشورهای ایران، فیلیپین، كره و تایوان در صدر جدول كشورهای مهاجر فرست در سال ۱۹۹۹ قرار داشته‌اند. همچنین كانادا، آمریكا، آلمان، انگلیس، فرانسه، سوئد، استرالیا و زلاندنو به ترتیب حائز ركورد در جذب مهاجر ایرانی هستند.

● دشواری‌های بررسی پدیدهٔ فرار مغزها

اما در این میان آنچه كه به دشواری بررسی پدیدهٔ فرار مغزها می‌افزاید، فقدان آماری صحیح و متمركز در كشورهای مهاجرفرست و مهاجرپذیر از میزان واقعی مهاجرت نخبگان و متخصصان است. در كشور ما نیز با وجود گزارش‌های آماری متعددی كه تاكنون دربارهٔ مهاجرت نخبگان و فرار مغزها تهیه شده، خلأهای عمده‌ای در این زمینه احساس می‌شود. تمام كمبودهای آماری در این زمینه معلول فقدان پیگیری سیاست مهاجرت برنامه‌ریزی شده در ایران است و به همین دلیل نیازی به تهیه و تدارك چنین اطلاعاتی احساس نمی‌شود. همچنین در سیاست آموزشی كشور خط‌مشی روشنی برای مواجهه با این پدیده ترسیم نشده است و در چنین شرایطی، ابعاد آسیب‌زای قضیه بیشتر رخ می‌نماید.

در حال حاضر تشكیلات معینی در كشور برای پیگیری مسأله مهاجرت وجود ندارد و این در حالی است كه در بسیاری از كشورها نظیر تركیه، هند، استرالیا و ایتالیا سازمانهایی در حد وزارتخانه یا معاونت ریاست جمهوری مأموریت پیگیری مسأله مهاجرت نخبگان را دارند. به نظر می‌رسد؛

۱) یكی از وزارتخانه‌ها در كشور مسؤول پیگیری جدی این موضوع بشود. وزارت امور خارجه به علت بیشترین ارتباط با مهاجران ایرانی و وزارتخانه‌های آموزش عالی و بهداشت و درمان به علت بیشترین ارتباط با نخبگان بالفعل و یا بالقوه داخل كشور گزینه‌های مناسبی می‌باشند.

۲) سیاستگذاری در مورد این موضوع در یك شورای متشكل از وزارتخانه‌های مرتبط با این قضیه تشكیل گردد. وزارتخانه‌های امور خارجه، اطلاعات، آموزش عالی، بهداشت و درمان و فرهنگ و ارشاد اسلامی در زمره این وزارتخانه‌ها هستند. از سوی دیگر قوانین بسیاری برای حل مسأله مهاجرت نخبگان باید مورد بازبینی و تجدید نظر قرار گیرند. لذا یكی از وظایف شورا تعیین این گونه قوانین و تعیین مرجع بازبین آنهاست.

● موانع و مشكلات

۱) تداخل وظایف: گرچه در كشور ما هیچ دستگاهی مستقیماً مسؤولیت پاسخگویی در ارتباط با معضل فرار مغزها را به عهده ندارد، اما در عین حال دستگاههای مختلف در این زمینه مدعی راهكارها و خواستار بودجه و تشكیلات هستند. تا جایی كه از گزارشهای تهیه شده تاكنون مشخص است، حداقل چهار وزارتخانه امور خارجه، فرهنگ و ارشاد اسلامی (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)، آموزش عالی (فناوری) و بهداشت و درمان و آموزش پزشكی، دفتر رئیس جمهور و شورای عالی انقلاب فرهنگی در طول سالیان گذشته در این زمینه گزارشهای مكتوب داده و مدعی انجام برخی از كارها از محل امكانات دستگاهی خود بوده و خواستار احاله مسؤولیت شده‌اند و تاكنون نیز هیچگونه تصمیمی گرفته نشده است.

۲) تبعیض بین نخبگانی كه برگشته‌اند و آنانی كه در مهاجرت مانده‌اند: در هر حال در طول سالیان گذشته تعدادی از دارندگان تحصیلات عالیه و نخبگان به كشور بازگشته اند، هر چند كمیت و كیفیت تعداد زیادی از آنان از همطرازهای خود در خارج از كشور شاید كمتر باشد. در نتیجه توجه و احترام بیش از حد به مهاجران بازنگشته و تخصیص برخی از امكانات بیش از عرف داخل كشور، مانند پرداخت ارزی به ایشان، مسلماً می‌تواند موجب سوءتفاهم‌های جدی شده و حتی سبب تشویق به مهاجرت كسانی كه در داخل مانده‌اند بشود. علی‌هذا در اجرای طرح باید دقت كرد كه ارزش و جایگاه افراد به معنی واقعی محفوظ بماند و واقعاً نخبگانی كه بدون تردید دارای كیفیتی بیش از همگنان داخل كشوری خود هستند از امتیازات ویژه بهره‌مند شوند.

۳) نهادینه نشدن فرهنگ استفاده از تكنولوژی جدید: تدریس و تحقیق و كنفرانس غیرحضوری هنوز در دانشگاههای ما نهادینه نشده و بدتر از آن مسؤولان مالی و اداری و اجرایی وزارتخانه‌های مسؤول نسبت به هزینه كردن در این امور حساسیت منفی دارند.

۴-فقدان نظام شایسته‌گزینی و نخبه‌گزینی در سطوح مختلف مدیران: این امر كه لازمه بهره‌گیری بهینه از نخبگان است در كشور ما نهادینه نشده و جایگزین شدن آن به جای روابط شخصی و جناحی كار بسیار دشواری است.

۵) ناهماهنگی دستگاههای ذبربط: تعیین بودجه یا تصویب و تفسیر قوانین مرتبط با مسأله جذب نخبگان نسبت به این مباحث بسیار بیگانه هستند و بدون صدور دستوری قاطع، بسیار بعید است كه به صورت خود به خود برخورد مناسبی با این قضیه داشته باشند.

● جهانی‌شدن و مهاجرت نخبگان

پدیده "جهانی‌شدن" تأثیرات مهمی در حوزه‌های زیر بر جای گذاشته است:

۱) از بین رفتن مرزهای پیشین سیاسی، فرهنگی و اقتصادی

۲) تضعیف فرهنگ‌ها و هویت‌های موجود در چارچوب دولت‌های ملی

۳) پیشرفت سریع تكنولوژی‌های ارتباطی

۴) تغییر مناسبات و روابط اجتماعی

۵) توسعه همزمان فرایندهای تكثر و شكل‌گیری اتحادهای منطقه‌ای و بین‌المللی (استقلال جمهوری‌های شوروی، بالتیك و یوگسلاوی و همزمان پیوستن آنها به پیمان‌های منطقه‌ای و جهانی).

لذا پدیدهٔ مهاجرت نخبگان و متخصصان می‌تواند به نوعی محصول شكل‌گیری روندهای جدید باشد. مهاجرت نخبگان می‌تواند به عنوان زیر مجموعهٔ كوچكی از ابعاد جهانی‌شدن بررسی گردد.

نویسنده:مهدی اسماعیلی

پانوشت‌ها:

- سمیه مردانه، خروج سرمایه، كاترینای ایران‌، دنیای اقتصاد

- حسن وقوفی، فرار مغزها: بررسی مهاجرت نخبگان از زوایای گوناگون، (تهران، بیستون، ۱۳۸۱)، صص۱۴-۱۳

- همان، ص۲۲

- همان، ص۲۷

- غلامرضا ذاكر صالحی، "مهاجرت نخبگان"، فصلنامه فرهنگ اندیشه، شماره۱۰، ص۲۴۱

- انگلیس در رتبه های اول جهان از نظر حجم مهاجرت اتباع خود به خارج قرار دارد. تعداد افراد مهاجر از این كشور به خارج ۴۴/۱میلیون نفر در سال عنوان شده است.( گزارش بانك جهانی با عنوان "مهاجرت بین‌المللی و فرار مغزها"، خبرگزاری فارس۲۰/۸/۸۴)

- مغزها از اروپا نیز فرار می كنند، روزنامه ایران۲۴/۹/۸۱

- تلاش انگلیس برای جلوگیری از فرار مغزها، روزنامه همشهری۵/۴/۸۱

- فرار مغزها از لهستان، همشهری ۷/۹/۷۸

- آن دورها چراغی سوسو می‌زند، همشهری، ۲۹/۶/۸۱

- سعیدپورزند، طرح غربی ها برای جذب نخبگان ایرانی، روزنامه ایران ۱۷/۶/۸۳

- ذاكر صالحی، صص۲۴۲-۲۴۳

- همان، ص۲۴۳

- همان، ص۲۶۰

- سعیدپورزند، طرح غربی ها برای جذب نخبگان ایرانی، روزنامه ایران ۱۷/۶/۸۳

- وقوفی، ص۵۷

- ذاكر صالحی، ص۲۶۰

- مهاجرت نخبگان؛راهكارهای اجرایی، روزنامه همشهری، ۱۶/۶/۸۲

- مهاجرت نخبگان؛راهكارهای اجرایی، روزنامه همشهری، ۱۶/۶/۸۲

- خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ۲۳/۶/۱۳۸۴

- محمد علی وكیلی، پیامد اقتصادی خروج مغزها، مؤسسه توسعه فن‌آوری نخبگان، منبع: نمایه

- خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ۲۳/۶/۱۳۸۴

- سمیه مردانه، خروج سرمایه، كاترینای ایران‌، دنیای اقتصاد

- خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ۲۳/۶/۱۳۸۴

- ذاكر صالحی، صص۲۴۳-۲۴۴

- گزارش ملی جوانان، بررسی وضعیت مهاجرت جوانان، تهران: سازمان ملی جوانان، زمستان ۱۳۸۱

- ذاكر صالحی، ص۲۴۴

- همان

- كامران نجف‌زاده، "سرمایه‌های ملی در خدمت بیگانگان"، كیهان، ۶/۵/۸۰.

- گزارش ملی جوانان

- گزارش ملی جوانان

- گزارش ملی جوانان و روزنامه كیهان، ۱۰/۶/۸۰.

- همان

- همان

- دكتر علی غفوری، دكتر حمید اكبری، مهاجرت نخبگان، تأثیرات علل و راهكارها، طب و تزكیه، شماره ۳۵ و گزارش ملی جوانان، بررسی وضعیت مهاجرت جوانان، تهران: سازمان ملی جوانان، زمستان ۱۳۸۱

- همان

- محمد مزرعتی، "آثار اقتصادی مهاجرت و فرار مغزها"، روزنامه ایران ۱۳۷۹، شماره۱۶۹۴ و غلامرضا ذاكر صالحی، "مهاجرت نخبگان"، فصلنامه فرهنگ اندیشه، شماره۱۰، ص۲۴۶

- ذاكر صالحی، ص۲۴۶

- گزارش ملی جوانان

- وقوفی، صص۱۴-۱۳

- همان، صص۱۴-۱۳(در تحلیل این پارامتر دقت شود كه این نظرسنجی در سالهای آشفتگی فضای سیاسی دانشگاهها انجام شده است.)

- همان، صص ۱۴۲-۱۴۴، دكتر داور شیخاوندی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه

- همان، صص ۱۴۴-۱۴۵، دكتر سیادت، استاد دانشگاه تهران

- همان، ص ۱۴۷، دكتر ایرج فاضل، رئیس فرهنگستان علوم پزشكی ایران

- همان، صص ۱۴۸-۱۴۷، دكتر ایرج ملك‌پور منجم و استاد دانشگاه تهران

- مجید فرج‌پور، فقر، فساد و تبعیض؛ موانع توسعه در ایران، تهران، نشر رسا، ۱۳۸۳، صص ۲۲۷-۲۳۵

- وقوفی، ص۱۵۳

- همان، صص ۱۵۵-۱۵۴

- همان، ص ۱۵۵

- همان.صص ۷۲-۷۱

- همان، ص ۱۵۷

- همان، صص ۱۵۹-۱۵۷

- كمیسیون مشورتی شورای عالی انقلاب فرهنگی، درآمدی بر خروج نیروهای متخصص یا پدیده فرار مغزها، خرداد ماه۱۳۷۹.

- اداره كل امور فرهنگی ایرانیان خارج از كشور، "تحلیلی پیرامون مسأله فرار مغزها"، دی۱۳۷۸

- وقوفی، صص ۱۶۴-۱۶۳

- مهدی دهقان، "زهكشی بهترین منابع انسانی (مقدمه ای بر ابعاد و علل فرار مغزها - با اشاره به ایران)"، فرهنگ توسعه شماره۲

- ذاكر صالحی، صص۲۵۷-۲۵۶

- وقوفی، صص۲۱۰-۲۰۰

- همان، صص ۲۱۴-۲۱۰

- اطلاعات سیاسی- اقتصادی سال پنجم شماره۸و۹ سال۱۳۷۰ ،ص۱۰

- وقوفی، ص۱۸۰

- ذاكر صالحی، ص۲۵۳

- دهقان، همان

- همان

- همان

- حاجیلری، محمد، "پدیده فرار مغزها"، پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، ۱۳۷۳

- وقوفی، ص۱۷۷

- مهاجرت نخبگان؛راهكارهای اجرایی، روزنامه همشهری، ۱۶/۶/۸۲

- همان

- همان

منابع

۱- اداره كل امور فرهنگی ایرانیان خارج از كشور، تحلیلی پیرامون مسأله فرار مغزها، دی۱۳۷۸

۲- اسماعیلی مهدی، مقدمه‌ای بر راهبردهای نیاز جوان ایرانی، مؤسسه فرهنگی هنری یاس، اردیبهشت ۱۳۸۴

۳- بهروز فغانی مهران، فرار مغزها از ایران، روزنامه همشهری ۴/۸/۱۳۸۰

۴- حاجیلری محمد، "پدیده فرار مغزها"، پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، ۱۳۷۳.

۵- خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) ۲۳/۶/۱۳۸۴.

۶- خبرگزاری فارس، ۲۰/۸/۸۴

۷- دهقان مهدی، "زهكشی بهترین منابع انسانی (مقدمه ای بر ابعاد و علل فرار مغزها- با اشاره به ایران)"، فصلنامه فرهنگ توسعه، شماره۲

۸- ذاكر صالحی غلامرضا، مهاجرت نخبگان، فصلنامه فرهنگ اندیشه، شماره۱۰

۹- روزنامه ایران ۲۴/۹/۸۱، ۱۷/۶/۸۳.

۱۰- روزنامه كیهان ۶/۵/۸۰، ۱۰/۶/۸۰.

۱۱- روزنامه همشهری، ۵/۴/۸۱، ۷/۹/۷۸، ۱۶/۶/۸۲.

۱۲- غفوری علی، اكبری حمید، "مهاجرت نخبگان، تأثیرات علل و راهكارها"، طب و تزكیه، شماره ۳۵.

۱۳- فرج‌پور مجید، فقر، فساد و تبعیض؛ موانع توسعه در ایران ، تهران، نشر رسا۱۳۸۳

۱۴- كمیسیون مشورتی شورای عالی انقلاب فرهنگی، درآمدی بر خروج نیروهای متخصص یا پدیده فرار مغزها، خردادماه۱۳۷۹

۱۵- گزارش ملی جوانان، بررسی وضعیت مهاجرت جوانان، تهران: سازمان ملی جوانان، زمستان ۱۳۸۱

۱۶- محسنی منوچهر، بررسی آگاهی‌ها نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی-فرهنگی در ایران، تهران، دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی كشور ۱۳۷۹

۱۷- مردانه سمیه، "خروج سرمایه، كاترینای ایران"‌، دنیای اقتصاد

۱۸- وقوفی حسن، فرار مغزها: بررسی مهاجرت نخبگان از زوایای گوناگون، تهران، بیستون، ۱۳۸۱

۱۹- وكیلی محمد علی، "پیامد اقتصادی خروج مغزها"، مؤسسه توسعه فن‌آوری نخبگان، نمایه.

منبع:فصلنامه راهبرد یاس

منبع: دكتر منوچهر محسنی، بررسی آگاهی‌ها نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی-فرهنگی در ایران، دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی كشور ۱۳۷۹، ص۴۴۱-۴۴۲

---