نگاهی به روابط خارجی ایران در دوره رضاشاه

یكی از اتفاقات جالب در روابط ایران و آمریكا قطع روابط دیپلماتیك توسط ایران است در سال ۱۳۱۴ خورشیدی, ایران سفیر خود را در واشنگتن بنام عبدالغفار خان جلا ل علا به كشور فرا خواند

یكی از اتفاقات جالب در روابط ایران و آمریكا قطع روابط دیپلماتیك توسط ایران است. در سال ۱۳۱۴ خورشیدی، ایران سفیر خود را در واشنگتن بنام <عبدالغفار خان جلا‌‌ل علا‌‌> به كشور فرا خواند. دلیل آن هم توقیف سفیر توسط پلیس آمریكا به دلیل سرعت غیرمجاز بود كه رضا شاه با شنیدن این خبر به سرعت عكس‌العمل نشان داده و خواستار بازگشت سفیر به ایران شد آن هم بدون خبر و درنگ؟

در مورد سفارت آمریكا در تهران هم رضاشاه گفت ما كاری با آنها نداریم، فقط اطلا‌‌ع بدهید كه با دولت شما قطع رابطه كرده‌ایم و اگر لا‌‌زم بدانند از ایران بروند یا بمانند. در همان حال از این لحظه ما با آمریكا در حال قطع رابطه می‌باشیم چون توهین بزرگی به ما ملت ایران شده است و فكر نمی‌كنم تاكنون چنین توهینی در سایر نقاط دنیا به یك مامور سیاسی نموده باشند.> به نظر ‌نمی‌رسد رضا شاه بابت درگیری پلیس با سفیر ایران ناراحت شده باشد بلكه او دل پری از مطبوعات آمریكایی كه مرتب از او انتقاد می‌كردند داشت. ‌

روابط ایران و آمریكا تا سال ۱۳۱۷ قطع بود. در این سال <كردل هول> وزیر خارجه آمریكا كه به همراه روز‌ولت به آرژانتین رفته بود با نادر آراسته وزیرمختار ایران در آن كشور دیدار كرد. وی گزارش مذاكرات خود را به تهران فرستاد و بعد از چندی كه به مرخصی به تهران آمد جریان مذاكرات را به صورت شفاهی برای شاه بیان كرد. در همین سال نماینده مخصوص وزارت امور خارجه آمریكا به تهران آمد و عذرخواهی رسمی نمود و به این ترتیب با افتتاح مجدد سفارتخانه ایران در واشنگتن موافقت شد.

پس از قرارداد ۱۹۳۳ ایران و شركت نفت، دولت ایران تلا‌‌ش زیادی داشت تا بلكه امتیاز نفت مناطقی از ایران را به شركتی معتبر دهد. در همین راستا بود كه در پانزدهم بهمن ماه ۱۳۱۵ (ژانویه ۱۹۳۷) قانونی به تصویب مجلس شورای ملی رسید كه به موجب آن حق انحصار، تفتیش، تفحص، جست‌وجو و گمانه زنی و استخراج نفت در قسمتی از شرق و شمال شرق ایران برای مدت شصت سال به شركت نفت <امریك و ایران( >امیرانین) واگذار می‌گردید. شركت مذكور واسطه شركت <سی بورد> بود كه در ایالت <دنور> آمریكا به ثبت رسیده بود. در ظرف سه سال اول شركت مذكور در حدود مساحتی كه در نقشه‌های منظم به قرارداد با رنگ مشخص شده بود حق كاوش برای پیدا كردن نفت را داشت و پس از سه سال باید دو ولا‌‌یت از ولا‌‌یات شرق و شمال شرق واقع در حوزه‌ای كه در نقشه مذكور معین شده بود برای عملیات خود انتخاب نماید و در آخر سال یك پانزدهم مجموع قطعاتی را كه انتخاب می‌كند از یكصد هزار میل مربع كه حوزه امتیازیه آن را تشكیل خواهد داد، تجاوز ننماید. امتیاز گیرنده حق غیر انحصاری ساختن و دارا بودن لوله به خلیج فارس را داشت و سایر شرایط قرار داد و مانند قرارداد ۱۹۳۳ كه میان ایران و شركت نفت ایران و انگلیس منعقد شد می‌بود. ‌

منوچهر فرمانفرماییان شركت نفت <ام ایرانین> را از شركت‌های وابسته به كمپانی‌نفت تگزاس می‌داند. این كمپانی به همراه شركت نفت استاندارد آف كالیفرنیا موفق شده بود امتیاز نفت عربستان سعودی و بحرین را به دست آورد. خطی كه حوزه فعالیت شركت نفت <ام ایرانین> را مشخص می‌كرد از بندر شاه كرد مجله دامغان، رشیم، جندق، اوردیب، حوض میان تك به آباد، كالیشت، مهروج و ایوانشان تا سر حد عبور می‌كرد. ‌

در هجدهم بهمن ماه ۱۳۱۵ قانون اجازه ساختن و نگهداری لوله حمل نفت به شركت لوله نفت ایران به تصویب مجلس شورای ملی رسید. شركت لوله نفت ایران هم وابسته به شركت سی‌بورد بود و منظور از این قرارداد این بود كه شركت <ام ایرانین> این حق را داشته باشد در لوله‌های خود نفت افغانستان را حمل نماید (چون در افغانستان هم امتیازی كسب كرده بود) برای هر تن نفتی كه در لوله‌های شركت جهت فروش در ایران و یا صدور حمل می‌شد، شركت سه پنس و ربع شیلینگ به دولت می‌بایست بپردازد. شركت <ام ایرانین> ظرف مدت دو سال كاوش‌هایی نمود و بعد به دولت ایران اطلا‌‌ع داد كه از ادامه عملیات صرف‌نظر كرده و مایل نیست به كار خود ادامه دهد.

این شركت با تمام همكاری‌هایی كه ایران با آن انجام داد كاری از پیش نبرد و یك سال بعد شركت نامه‌ای به وزارت دارایی نوشت و خاتمه عملیات را اعلا‌‌م كرد و سرانجام این امتیاز هم لغو گردید.

فرمانفرماییان علت كناره‌گیری كمپانی نفت تگزاس را از ایران در دو چیز می‌بیند. یكی امتیازات بهتری كه در سایر نقاط خلیج‌فارس به دست آورده بود، دوم اینكه انگلیسی‌ها حاضر بوند در قبال فسخ قرارداد، كمك‌های مهم‌تری در خلیج‌فارس به آن كمپانی بنمایند. ‌

با شروع جنگ جهانی دوم، رضا شاه از آمریكا تقاضای وام و تجهیزات نظامی‌كرد كه با پاسخ‌های مساعدی روبه‌رو نشد (فودان ص ۳۶۱) یكی از دلا‌‌یل این امر را می‌توان در اقدام رضاشاه در فراخواندن سفیر ایران از آمریكا در سال ۱۳۱۴ جست‌وجو كرد و به همین دلیل بود كه روز‌ولت مانع از حمله روسیه و انگلیس به ایران نشد.

كریم جعفری