ترویج تفکر انتقادی و خلاق

نگاهی به فلسفه نقادانه

تفکر انتقادی به فرد متفکر کمک می کند که برمحتوای مورد نظرتمرکز کرده، از باورها و عادتهای غلط اجتناب نماید و بر انتخاب بهترین گزینه‌ها با استفاده ‌از اطلاعات درست و تحلیل و ترکیب آنها اقدام نماید .

به‌طور خلاصه می توان گفت تفکر انتقادی، تفکر خود رهبری،خود نظم بخشی، خود کنترلی و خود تصحیحی می‌باشد

جهان ‌امروز عصر تولید و عرضه وسیع اطلاعات است. سرعت انتقال اطلاعات با سرعت نور برابری می کند؛ ولی با وجود این ‌‌اقوام بشری به خوشبختی و دانایی ‌کامل دست نیافته‌اند. ذهن بشر با هجوم انواع اطلاعات روزبه‌روز گنجایش کمتری برای نگهداری آن می یابد. براین ‌اساس، علمای تعلیم و تربیت بزرگترین هدف آموزش و پرورش را کسب تفکر علمی برای فراگیران می‌دانند تا با ایجاد قدرت ذهنی و جسمی در آنها زمینه رقابتها و چالش‌های گوناگون دنیای متغیر کنونی را فراهم سازند .

هدف‌ از فراگیری علوم کسب معرفت و دانایی‌است تا بدین طریق نیازهای مادی و معنوی بشر در هر برهه‌ای از زمان برآورده شود. معرفتی که به مرور زمان از ابعاد آن کاسته نشده، بلکه بر عمق و گستره آن افزوده گردد. معرفت حاصل تفکر است. از نظر آرنت تفکر به معنی آگاهی یافتن از«توجه فکر ما»می باشد که توسط اتفاقات و وقایع در اثر تجربیات کسب می شود .

تفکر پدیده‌ عجیبی‌است. به‌خودی خود چیزی نیست، ولی بدون آن نیز کاری نمی توان انجام داد. مگی معتقد است که تفکر عبارت است: «از آنچه در حال‌ انجام دادن آن هستیم یا در آینده انجام خواهیم داد. تفکر اولین قدم در حل مشکلات است و نه تنها مرکز توسعه شخصی است، بلکه نقطه اتکای مشارکت در جامعه نیز می باشد. ما در یک جامعه شناختی زندگی می‌کنیم‌، بنابراین به مهارت‌های تفکر بیش از پیش نیازمندیم.» نلسون - جونز بیان ‌می‌کند که تفکر پیشقراول تغییرات احساسی در زندگی است. احساس اغلب حاصل فکر ماست و احساس نیز به ‌طور متقابل انواعی از تفکر را ایجاد می کند .

تفکر در واقع تلاش سنجیده‌ای است که که در جهت شکل دادن، بیان و تکوین مداوم جملات نامفهوم ذهنی صورت می گیرد؛ به‌عبارت دیگر برای رسیدن به یک فهم مشترک و درک مشابه ‌از امور، نیازمند سعی و تلاش وسیع ذهنی هستیم. جهانی که ما در آن زندگی می کنیم محلی است برای دیدن، شنیدن و تبادل نظر که باید برای سازگار شدن با محیط و همین‌طور پدیده هایی که واقعیت نامیده می‌شوند‌، وارد شبکه‌های ارتباطی وسیعی شد؛ بنابراین لازم‌است که واقعیت‌ها شناخته، فهمیده و به‌عنوان تجربه تفسیر گردند‌. کیفیت آینده فرد و جامعه کاملا بستگی به نوع تفکر آنها دارد.

پیش زمینه تفکر در هر امری کسب اطلاعات است. در این دوره اطلاعات از طریق فناوری‌های پیشرفته‌ای چون اینترنت به وفور یافت می‌شود. البته صرف داشتن اطلاعات کافی نیست، بلکه مهم تجزیه و تحلیل و نحوه کاربرد آن اطلاعات می‌باشد. آنچه در دنیای کنونی در ارتباط با اطلاعات ارزشمند است، توانایی پردازش اطلاعات است تا با ارزشیابی اطلاعات زمینة تولید دانش و توانایی ابداع واختراع فراهم گردد.

کانت معتقد بود که ‌اساس معرفت عبارت‌ است‌ از نظم بخشیدن به ‌اطلاعاتی که‌ از طریق حواس گردآوری می‌شوند. منظور از تدریس ارائه اطلاعات نیست، بلکه یاری به ‌شاگرد است تا اطلاعات را کلیت بخشیده ‌و آن ‌را با معنا سازد؛ درواقع فرد باید به مهارت تفکر که همانا تعریف مسئله،جمع آوری اطلاعات، ارتباط دادن تصورات، سازماندهی‌ اطلاعات، استنتاج و تلخیص است دست یابد‌. ثمره ‌واقعی تعلیم و تربیت باید یک فرآیند فکری باشد که از مطالعه یک رشته علمی به ‌وجود می‌آید نه از طریق اطلاعات جمع‌آوری شده. سرچشمه‌ اصلی تمام نیروهای ‌انسانی، تفکر است؛ چرا که ‌از طریق تفکر در ابعاد مشخص، باورها و عقاید فرد شکل می‌گیرد و براساس باورها،عملکرد و رفتار فرد ایجاد می‌شود؛ بنابراین هر گونه عمل و رفتار فردی یا جمعی به منشأتفکرآن باز می گردد .

در شکل گیری تفکر ،اطلاعات پیشین ،تجارب و فرهنگی که فرد از آن هویت یافته،نقش اساسی‌ایفا‌می‌کند؛بنابراین برای کشف تفکر مطلوب که اساس یادگیری‌های بعدی است و اصلاح تفکر معیوب،نیازمندبه بررسی و شناخت عمیق‌درزمینه‌اطلاعات و تجارب گذشته،محیط و فرهنگ جامعه‌ای که‌درآن زندگی می کنیم،می باشد.

آگاهی یا تفکر عمومی به‌آشکارسازی مفاهیم،لغات و چیزها می پردازد و به فهم موثر پیچیدگیها در دنیا کمک می کند .پیچیدگی ،فهمیدن و دورنمایی کردن همه،کانون هایی برای مشاهده نحوه کاربردهای غیر مستقیم علوم انسانی هستند که می توانند آنها را تقویت نموده،زندگی متفکرانه را پر رنگ تر نمایند .

● تعریف تفکر انتقادی

یونیسف درآخرین تقسیم بندی خود،مهارت تصمیم‌گیری و تفکر انتقادی رایکی‌از مهارت‌های زندگی برشمرده‌است.درجهان‌امروز هر انسانی برای درست زیستن نیازمند فراگیری درست فکر کردن می باشد.تفکرانتقادی درواقع به‌ نقد و تحلیل کشیدن تاثیرات رسانه‌ها و همسالان، تحلیل نگرش‌ها، ارزش‌ها‌، هنجارهای اجتماعی و اعتقادات و عوامل تاثیرگذار بر آنها و شناسایی اطلاعات مرتبط و منابع اطلاعاتی است. تفکر انتقادی فرآیند فعالیت منظم عقلانی و ماهرانه مفهوم سازی ، کاربرد، تجزیه ‌و ‌تحلیل‌، ترکیب و ارزشیابی مجموعه‌ای‌ از اطلاعات و یا تعمیم آن می‌باشد که به‌وسیله مشاهده،تجربه،اندیشه،منطق یاارتباط به‌عنوان راهنمای نگرش و رفتار عمل می‌نماید. تفکر انتقادی بر پایه ارزشهای عقلانی همگانی است که موضوعات آن دارای تقسیماتی چون‌آشکار‌سازی،

صحت،دقت،انسجام،ارتباط موضوعی،مدرک مستدل‌، دلایل متقن،عمیق،حیات بخش و منصفانه می باشد.در واقع تفکر انتقادی سبکی از تفکر در بارة هر موضوعی،محتوایی یا مسئله‌ای‌است؛ تفکری‌است که مسائل و سوالات اساسی رامطرح می کند وآنهارابه‌طورواضح و دقیق فرموله می‌کند،اطلاعات مرتبط را جمع آوری و بررسی می نماید،عقاید انتزاعی را به‌طورمؤثر تفسیر کرده تا به راه حل‌ها و نتایج منطقی دست یابد و بادیگران ارتباط های مؤثری را برای حل مسائل پیچیده برقرار می نماید.

بنابراین تفکر انتقادی به فرد متفکر کمک می کند که برمحتوای مورد نظرتمرکز کرده، از باورها و عادتهای غلط اجتناب نماید و بر انتخاب بهترین گزینه‌ها با استفاده ‌از اطلاعات درست و تحلیل و ترکیب آنها اقدام نماید .

به‌طور خلاصه می توان گفت تفکر انتقادی، تفکر خودرهبری، خود نظم بخشی، خود کنترلی و خود تصحیحی می‌باشد. این نوع تفکر دارای سبک‌های درهم تنیده‌ای‌است که‌ازمیان‌آنها می‌توان به تفکر علمی، ریاضی، تاریخی،مردم شناسی،اقتصادی،اخلاقی و فلسفی اشاره‌کرد.

تفکر انتقادی‌را از دومنظر می توان دید:

۱) مجموعه‌ای ‌از اطلاعات و باورها که مهارت‌های سلسله‌وار و تعمیم‌دهنده راشکل می‌دهند،

۲) عادت مبتنی بر عقیده عقلانی که از این مهارت‌ها در جهت هدایت رفتاراستفاده می‌نماید؛ بنابراین سه نقطة مقابل هم وجود دارد :

۱) تفکر انتقادی صرفا کسب و نگهداری اطلاعات به‌تنهایی‌است؛ چرا که مستلزم داشتن روش مخصوصی برای‌جستجو و پردازش اطلاعات است،

۲) صرفا شامل مجموعه‌ای‌ از مهارت‌ها ‌است؛ چراکه مستلزم ‌استفاده مداوم‌ازآنها می‌باشد و

۳) صرفااستفاده از مهارت‌هابه‌عنوان یک تمرین است، بدون آنکه نتایج آنها را پیش‌بینی نماید.

● اهداف تفکر انتقادی

تفکر انتقادی موضوعی‌است که قابل آموزش می باشد و هدف از کسب مهارت تفکرانتقادی‌ازدیدگاه کرد نوقایی و پاشا شریفی عبارت‌است‌از:

۱) فردبتواند استدلالهای منطقی و توأم با دلیل ارائه دهد،

۲) درست را ازنادرست تشخیص دهد،

۳) نسبت به نابرابریها،پیش داوریها و بی عدالتیهاحساس باشد،

۴) واقف شود که دیگران همیشه‌درست نمی گویندو

۵) منابع معتبر را از غیر معتبر تشخیص دهد .

● مفاهیم و ابزارهای تفکر انتقادی

تفکر انتقادی با توجه به عاملی که محرک آن‌است به گونه های متفاوت عمل می‌کند. وقتی که تحت تاثیر انگیزشهای شخصی قرار دارد،اغلب به‌طور ماهرانه‌ای به دستکاری عقاید در جهت خدمت به شخص یا گروه می‌پردازد و زمانی‌که تحت تاثیر ذهن منطقی و عقلانی قرار می گیرد ، بالاترین حکم عقلانی راصادر می‌سازد. کیفیت تفکر انتقادی بستگی به عمق تجربه فرد درزمینه موضوع مورد نظر و سوالات مطرح شده ، هوش و نوع اطلاعات دارد.

کیفیت زندگی ماوآنچه تولیدیاایجاد می‌کنیم،بستگی کامل به کیفیت تفکر ما دارد که در این میان متحمل هزینه‌هایی چون صرف پول و زمان نیز می‌شویم؛به همین دلیل برای داشتن تفکر خود تصحیحی ، خود تنظیمی ، خود کنترلی و خود رهبری نیازمند استانداردها،عناصر و ارزشهایی می‌باشد تا مسیر تفکر درست را بنمایاند.

عناصر تفکر از دیدگاه پاول و الدرعبارتند از :

۱) هدف از تفکر

۲) پرسش در ارتباط با موضوع

۳) اطلاعات

۴) ترجمه و تفسیر

۵) مفاهیم

۶) فرضیه ها

۷) تلویحات و نتایج

۸) نقطه نظرها

استانداردهای عقلانی کلی شامل موارد زیر می باشد :

آشکارسازی،صحت،دقت،ارتباط،عمق،حیات‌بخشی،منطق،معناداری و منصفانه بودن که‌هرکدام به عنوان راهکار تفکر انتقادی توضیح داده خواهد شد .

خصوصیات یا ارزشهای عقلانی که به صورت شکل زیر نمایش داده می شود:

▪ راهکارهای تفکر انتقادی

تفکرانتقادی مانند هر مهارت زندگی دیگر ، مهارتی است که از طریق روشهای خاص و علمی‌که‌ازنظر تجربه ثابت شده است به‌دست می‌آید.در اینجاشانزده‌راهکارازمنظر جردن نقل می‌شود :

۱) آشکارسازی

در یک زمان یک مطلب اساسی بیان شود؛جهت آشکار کردن مطلب از مثال استفاده‌شود.

۲) صحت داشتن

موضوعات‌ازنظر درستی مطالب بررسی گردد .

۳) دقیق بودن

صحت مطالب بازبینی شود؛از تعمیم دادن،حسن تعبیرهاوابهام‌دوری شود.

۴) مربوط بودن

به نکات اصلی توجه شود؛توجه به اینکه چگونه هر عقیده‌ای به‌عقیدة اصلی متصل می شود .

۵) مشخص بودن هدف

دانستن اینکه سعی در انجام چه کاری است؟ مهمترین چیز چیست ؟ هدف فرد از هدفهای وابسته تمییز داده شود .

۶) شناسایی فرضیات.

هر تفکری بر پایه فرضیات بنا می شود؛منطق فرآیندی است که برای فرضیات به کار می رود .

۷) بررسی احساسات.

احساسات تنها تفکر انتقادی را گیج می کنند؛تشخیص داده شود که چگونه احساسات می توانند تفکر را در مسیر دقیق هدایت نمایند .

۸) همدلی.

فرد سعی نماید که چیزهایی را از منظر رقیب ببیند؛تصور کند که آنها چگونه‌احساس می‌کنند؛ازمنظر آنها منطق،احساس و تجربه را بررسی نماید .

۹) فرد،نادانی خودرابشناسد .

هر کسی مقدار ناچیزی از اطلاعات موجود دنیا را می‌داند؛حتی اگر شما بیشترازرقیبتان بدانید،هنوز ممکن است اشتباه کنید.

۱۰) آزادمنش بودن.

یعنی فرد بطور منتقدانه بتواند درباره موضوعات مهم خود فکر کند،هر چیزی را که می خواند باور نکند و بااولویتها،ارزشها و دیدگاههای دیگران همراهی کند.

۱۱) به‌طور تلویحی تفکر کند .

نتایج‌نظرات خود را در نظر بگیرد .

۱۲) گرایشهای خود را بشناسد .

گرایشهای فرد تفکر راآشفته می سازد؛تشخیص دهد که چگونه می تواند تفکرش را به سوی یک هدف مشخص با گامهای منطقی هدایت نماید .

۱۳) به تعویق انداختن قضاوت.

فرد متفکر نباید ابتدا تصمیمی بگیرد و بعد تفکر انتقادی را پشتیبان آن قراردهد؛بهتر است ابتدا روش علمی را به‌کار گیرد و سپس چیزهایی را حدس زده،سعی در اثبات آن نماید .

۱۴) تضاد را در نظر بگیرد .

به‌نظرات دیگران با کلمات خودشان گوش فرا دهد،بحثهای دنباله دار را باجدیت بررسی کندوآنهارارها نکند .

۱۵) فرضیات فرهنگی راشناسایی نماید .

مردم با فرهنگ‌های متفاوت در زمان‌های متفاوت به‌گونه‌ای متفاوت عمل می کنند . عقیده فرد شاید به تاریخ، سن و گذشته انسان برگردد . چرا دیدگاه فرد بهتر از هر انسان دیگری در جهان امروز و تاریخ آن نباشد ؟

۱۶) منصف باشد و خودخواه نباشد .

هرانسانی اساسی ترین گرایش را با خود دارد .

● تفکر خلاق

یکی از روشهای تفکرمنطقی،تفکر خلاق‌است؛یعنی تفکری که به‌رغم غیرعادی بودن‌راه‌حلهای‌آن،به نتایج پذیرفتنی منجر می‌شود.

تفکر خلاقانه‌درنتیجه فرآیندهای استثنایی تفکر بروز می یابد.جهش های ناگهانی‌ادراک خودانگیخته در تفکر خلاق نقش بسیار مهمی دارد.آثار خلاق باآنچه‌درگذشته‌انجام شده‌است،آغاز می شود و به طرق منطقی و قابل فهم فراتر از گذشته پیش می رود .

خلاقیت‌اصیل به‌طورکامل خود انگیخته‌است و نبوغ واقعی‌است. ازنظر فلدمن و دیگران خلاقیت بالا عبارت‌است از«پیشرفت قابل ملاحظه‌وجدید چیزی که حوزه‌هایی از تلاش با یک روش مهم را تغییر و تشکیل می‌دهد.»هامر و برولین خلاقیت را رشد ظرفیت انسانی برای عقاید جدید و محصولات نو می‌دانند. کرافت معتقد است در ادیان مسیحی و اسلام و یهودی همگی به کلمه«وحی» یا«دریافت یک ایده»اشاره شده‌است؛عقیده ای که قدرت بالاتری راایجاد می‌کند.از نظر مازلو خلاقیت به معنی خود شکوفایی فرد می باشد،زمانی‌که‌او به‌استعدادهای خود عینیت می بخشد .

افراد خلاق قابلیت تمرکز در مسائل علمی و هنری را دارا می باشند که حساسیت نبوغ آمیز گفته شده و ابتدا در مسئله یابی تجلی می نماید . خصوصیات یک فرد خلاق از نظر برولین شامل موارد زیر می باشد : انگیزه بالا،قدرت تحمل،کنجکاوی هوشمندانه،تعهد،استقلال در فکر و عمل،میل بالا برای درک خود، حس قوی از خود،اتکاء به نفس بالا،ابراز وجود درونی و بیرونی ، جذب پیچیدگی‌ها و ناشناخته شدن‌ها،حساسیت بالا، استعداد بالا برای درگیری احساسی در تحقیقات خود .

انگیزش یکی از ابزار تفکر جانبی است و زمانی ایجاد می شود که مهارت «تحرک» توسعه داده شود. تحرک یکی از عادتهای اصلی تفکر خلاق است. فرد خلاق وقت و امکانات خود را صرف یافتن مسائلی می کند که ثمردهی و و نتیجه لازم راداشته باشد.آنها نسبت به مسائل منتخب خود تعهد کامل دارند و به جنبه های زیبایی شناختی کار توجه دارند .

این آثار در هر سطحی که باشند،از زمان شکل گیری اولیه اثر تا پایان کار،مورد بازنگری قرار گرفته و اصلاحاتی در آن با توجه به تفکر انتقادی واستدلال منطقی صورت می گیرد و عملکرد فرد در یک حیطه کاری مشخص به نحو بهتری بروز پیدا می کند . در ایجاد تفکر خلاق فرصت های پیش آمده نیز بسیار مهم می باشند.

حل خلاقانة مسئله‌‌دارای دو شاخص است : نوآوری و ارزش و اعتبار.از دیدگاه‌ شخصی، افراد استعداد خلاقیت یعنی عمل نوآورانه و ارزشمند را دارند.یکی‌از محک‌های دشوارتر خلاقیت ، در چارچوب داوری اجتماعی است . در این سطح راه حلهای فرد برای مسئله باید با نوآوری و ارزش برای جامعه توأم باشد تا کار خلاق نامیده شود.آثار عالی ادبی و هنری و موسیقی به‌عنوان آثار خلاقانه برگزیده می‌شود.هر چند جامعه برای تعلیم‌وتربیت کودکان، درس خلاقیت نمی‌دهد؛چرا که در مدارس فقط «حقیقت» آموزش داده می‌شود نه«امکان» وجود داشتن چیز دیگر.

در موردخلاقیت کودکان اندروز پیشنهادهای جالبی ارائه می دهد که‌البته کارهای بسیار ساده ای نیز می باشند. او معتقد است که از طریق بازی با گیم ، کارت بازی ، کلمه بازی و قصه گویی که کودک در آن به ایفای نقش پرداخته و از بیان و عمل خود استفاده نماید ، می‌توان خلاقیت را در او شکوفا ساخت . کافی است که به کودک اجازه داده شود که به تخیلات خود دامن زده و از بیان موضوعات عجیب و غیر واقعی هراسی به دل راه ندهد.

● راهکارهای ایجاد تفکر خلاق

خلاقیت می تواند به‌عنوان توانایی‌هایی برای تشکیل ترکیب جدیدی از اندیشه،جهت برآوردن نیاز تصور شود،در واقع تفکر خلاق منجر به نتایج خلاق می شود؛بنابراین خلاقیت نیاز به میل و آمادگی زیاد،ارزشیابی درونی و تنظیم دوباره اندیشه‌هادارد.

افراد خلاق پس از آمادگی و تعمق قابل توجه و کوشش بسیار برای درک بصیرت‌ها از طریق روش انتقادی و عقلانی ، خود را در یک نقطه برای مسائلی ازانشاواختراع رها می‌سازندوامکان جریان آزاد بدون کنترل آگاهانه را به اندیشه خود می دهند .

بهترین راهکار برای ارائة تفکر خلاق ، استفاده از گامهای منطقی دانشمندان در برخورد با مسئله یا به عبارت دیگر استفاده از روش علمی می‌باشد. کرافت راهکارهای ایجاد تفکر خلاق را اینگونه بیان می نماید:

۱) توجه به سوالهای غریب ، غیرمعمول و عجیب افراد

۲) یافتن نکات مثبت در همة افکار

۳) توجه به طور منظم به خلاقیت افراد

۴) انتظار خلاقیت از افراد و طلب کردن آن

۵) ارائه‌الگویی مشخص برای خلاقیت

تفکر خلاق در واقع روشی برای تفکر در جهت خلق آثار نو و بدیع می‌باشد.تمامی اختراعات و اکتشافات صورت گرفته ناشی از فعالیت فکری عدة قلیلی ازافراد جامعه می‌باشد.در نظام تربیتی جدید هدف نه انباشتن اطلاعات و معلومات بلکه پرورش متفکرانی است که بتوانند منطقی فکر کرده وعمل نمایند،حل مسئله کرده و خود قادر به تصمیم گیری در امور زندگی باشند.

این نوع تربیت نیازمند تغییر اساسی در نحوه فکر کردن‌افراد می‌باشد که خوشبختانه امروزه دانشمندان ادعا می کنند که تفکراز هر نوعی که باشد،آموختنی و قابل یادگیری می‌باشد. مهم‌آن‌است که بتوان قبل از تغییر افکار به تغییر نگرش افراد اقدام نمود؛در واقع تفکر و مهارت‌های آن را در نظر انسان‌ها بزرگ جلوه نمود و ضرورت توجه به تفکر و آثار و پیامدهای آن‌را بروشنی ترسیم کرد .

رسول اکرم (ص) فرمودند که یک ساعت تفکر ارزشمندتر از هفتاد سال عبادت است و تاکید پروردگار متعال بر تفکر در آسمانها و زمین موید آن است که از طریق تفکر می توان به خداشناسی رسید . شناخت درست تفکر و روش‌های آن شروعی است برای تولد دوباره و از نو آغاز کردن،درست زندگی کردن ، لذت بردن از نعمت‌های الهی و قدردانی و سپاسگزاری‌ازپروردگاری است که انسان و قدرت تفکر او را آفرید .

دکتر پریسا ایران نژاد