جایگاه دیپلماسی رسانه ای در امنیت ملی

محور اساسی حضور فعال دولت ها در عرصه بین الملل, براساس تامین منافع ملی و امنیت ملی است و دیپلماسی فرآیند ارتباط دولت ها به منظور متقاعد کردن یکدیگر برای حمایت و به رسمیت شناختن مواضع محسوب می شود

محور اساسی حضور فعال دولت ها در عرصه بین الملل، براساس تامین منافع ملی و امنیت ملی است و دیپلماسی فرآیند ارتباط دولت ها به منظور متقاعد کردن یکدیگر برای حمایت و به رسمیت شناختن مواضع محسوب می شود. از طرفی اگر بپذیریم در دنیایی زندگی می کنیم که ابر سنگین رسانه سایه خود را بر همه ابعاد زندگی انسان ها گسترده است و تمامی روابط بشری از جنگ و صلح تا تعاملات فرهنگی و سیاسی در چنبره امواج الکترونیک و سایبرنتیک قرار دارد، می توان به این نتیجه رسید که فرآیند دیپلماسی نیز که از مهم ترین مولفه های روابط بین الملل است بشدت از این پدیده تاثیر می گیرد، بنابراین طبیعی است که بین دیپلماسی رسانه ای و امنیت ملی ارتباط کاملا شفاف و مستقیمی وجود داشته باشد. به منظور بررسی تعامل میان دیپلماسی رسانه ای و امنیت ملی یا به عبارتی نقش دیپلماسی رسانه ای در ارتقای سطح امنیت ملی لازم است واژه امنیت ملی تعریف شود.

مفهوم امنیت ملی هر روز بیش از گذشته نه تنها در جهان سیاست، بلکه در اقتصاد، فرهنگ و اجتماع مورد استفاده قرار گرفته و آرام آرام به واژه و مفهومی پرقدرت تبدیل شد. به طوری که امروزه در متون مختلف مربوط به روابط بین الملل از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هنوز اندیشمندان و صاحب نظران علوم سیاسی و روابط بین الملل به تعریف واحدی برای آن دست نیافته اند، به طوری که پراکندگی نظری و امکان برداشت های متفاوت و دلخواه در تحقیقات و مطالعات بخوبی قابل تشخیص است. آنچه در بیشتر متون سیاسی مورد اتفاق نظر است، نسبی بودن موضوع امنیت در شرایط و جوامع مختلف است و اصولا به دلیل این که امنیت یک پدیده ادراکی و احساسی به شمار می رود، افراد و جوامع گوناگون ادراک و احساس خود را از امنیت دارند.

به همین دلیل دیدگاه هایی وجود دارد که اساساً برای واژه امنیت مفهوم و مصداق واقعی قائل نیستند و هر گونه مفهوم سازی در حوزه امنیت را از جنس بازی های زبانی و گفتمان های غیرثابت می دانند.

برخی معتقدند امنیت یک عنصر تجزیه ناپذیر است، یعنی وقتی کشوری در یک نقطه از سرزمین خود با تهدید روبه روست، ناامنی به وجود آمده در تمام شئون و ارکان دیگر کشور تاثیر می گذارد و نمی توان قبول کرد کشوری مدعی امنیت داخلی باشد، ولی یکی از استان ها یا شهرهای آن در معرض تهدید یا اشغال بیگانگان باشد. در هر صورت رویکردهای مختلفی در حوزه امنیت ملی توسط متفکران علوم سیاسی مطرح شده است.

ولی به طور خلاصه می توان امنیت را نبود تهدیدات نسبت به ارزش های اصلی و کمیاب هر جامعه تعریف کرد.

نقش دیپلماسی رسانه ای در تأمین امنیت ملی

امنیت ملی یکی از اهداف اصلی و جوهری در سیاست خارجی همه کشورهای جهان محسوب می شود. لزوم دفاع از کشور در برابر تجاوز احتمالی، معمولاً از اهمیت و اولویت خاصی برخوردار است و تنها زمانی از اهمیت این عامل کاسته می شود که موازین حقوق بین الملل آنچنان در جامعه جهانی مورد احترام قرار گیرد که هیچ کشوری سودای تجاوز به دیگری را در سر نپروراند یا سازمان های بین المللی از چنان نیروی فوق دولتی برخوردار شوند که بتوانند از هر تجاوزی در هر جا و به هر صورت جلوگیری به عمل آورند. آنچه مسلم است، امنیت ملی تابعی است از شرایط بین المللی و لازمه آن ۳ نوع آمادگی را شامل می شود: آمادگی سیاسی، اقتصادی و نظامی.

آمادگی سیاسی را می توان از راه های زیر تأمین کرد:

عقد پیمان های دفاعی به منظور مقابله با تجاوزات احتمالی، انجام مذاکره به منظور جلوگیری از اقداماتی که ممکن است به جنگ بینجامد، تعیین و اجرای هدف های سیاسی فراملی و فرامنطقه ای و مدیریت بحران های بین المللی و منطقه ای.

امروزه رسانه ها نقش مهمی در عقد پیمان های دفاعی با مشارکت نکردن در پیمان های پیشنهادی ایفا می کنند. برای مثال می توان به نقش توافقات اسلو اشاره کرد که سنگ بنای آن توسط رسانه ها گذارده شد تا پیمان کمپ دیوید که با دلالی و میانجیگری یک خبرنگار یا در واقع یک شبکه تلویزیونی انجام شد. در بخش مذاکرات بین المللی نیز که به منظور جلوگیری از جنگ یا رفع سوءتفاهمات انجام می شود رسانه ها نقش بسزایی را ایفا می کنند به طوری که درحال حاضر در تبادلات پیام های دیپلماتیک کمتر نامی از سفرا و سفارتخانه ها برده می شود و رهبران سیاسی، بخش عظیمی از پیام های خود را شامل تهدیدات، انتظارات و مطالبات است را در فضای دیالکتیک رسانه ها مبادله می کنند.

شاید بتوان گفت: امروزه تأثیری که یک خبرنگار یا گزارشگر حرفه ای بر جریان دیپلماسی و جهت گیری های آن دارد، کمتر از دیپلمات های وزارت خارجه نیست. کشورهایی که در این حوزه از پیشینه بیشتری برخوردارند و سابقه طولانی تری را در استفاده از رسانه طی کرده اند، تجربیات گسترده تری به دست آورده و اکنون از این تجربیات در ارتقای کیفی و کمی مراودات سیاسی و دیپلماتیک خود بهره می برند؛ همچنین شاهد هستیم که رسانه ها از طریق میزگردها و مناظره های مختلف اهداف و خط مشی های خود را در عرصه های فراملی و فرامنطقه ای مطرح می کنند و در صورت وجود هرگونه اختلاف نظر یا تعارض منافع کارشناسان و مسئولان سیاسی در کشور مقابل از طریق همین مصاحبه ها و کنفرانس های خبری، دیدگاه طرف مقابل را مورد انتقاد قرار می دهند. به این ترتیب رسانه ها به منظور حفظ و تأمین امنیت ملی نقش محوری و کلیدی ایفا می کنند.

در بخش های اقتصادی نیز آمادگی های ذیل الزامی است:

داشتن منابع طبیعی مهم و مواد غذایی لازم و نیز دیگر مواد خام یا لااقل داشتن امکان دسترسی به مواد مزبور، داشتن ظرفیت صنعتی و مهارت تکنیکی برای تولید سلاح های لازم برای عملیات نظامی، داشتن بنیه مالی کافی برای پرداخت هزینه های مذکور بدون آن که به بحران اقتصادی منجر شود.

حضور رسانه در اقتصاد از جمله مواردی است که بتازگی مورد توجه قرار گرفته، ولی هنوز نقش قدرتمند رسانه ها در تقویت یا تضعیف وضعیت اقتصادی کشورها مورد تحقیق و تفحص قرار نگرفته و به نظر می رسد فرصت های بسیاری در این زمینه از دست رفته است که جبران آن به آسانی میسر نخواهد بود.

آمادگی نظامی نیز که از دیگر مؤلفه های امنیت ملی هر کشور به حساب می آید، شامل داشتن یک طرح درازمدت استراتژیک یا دفاعی به منظور مقابله با دشمن، داشتن یک نیروی نظامی کارآزموده که بتواند بخوبی از سلاح های مدرن استفاده کند.

داشتن طرح های لازم برای تامین هماهنگی بین غیرنظامیان و نیروهای نظامی در مواقع بحرانی و جنگ و داشتن امکان تهیه سریع خواربار و وسایل حمل و نقل برای نیروهای نظامی است.

در تمامی فاکتورهای مربوط به امنیت ملی، یک عامل همواره نقش بارزی را ایفا می کند و آن چیزی جز دیپلماسی نیست. یعنی دیپلماسی بی بدیل ترین اهرم دولت ها برای کسب امتیازات بیشتر در حوزه امنیت ملی و حفظ امتیازات قبلی است.

براساس پژوهش های اخیر ثابت شده است که نوع تازه ای از ثبات، امروزه شکل گرفته است که ماهیتا از گونه های پیشین متمایز بوده و زاییده نظارت های پیشرفته رسانه ها بر حیات سیاسی جوامع فعلی است. به عبارت دیگر در حوزه سیاست و روابط سیاسی دولت ها می توانند با استفاده از رسانه امنیت ملی مطالبات خود را در قالب بسته های سیاسی آماده و به دنیا عرضه کنند. رسانه ها همچنین می توانند آمادگی خود را برای برقراری روابط حسنه و مسالمت آمیز با همه کشورهایی که به گونه ای از حداقل منافع مشترک برخوردار هستند، اعلام کنند. رهبران سیاسی دنیا هم اینک با حضور فعال در رسانه ها همواره در تلاشند تا خود و کشورشان را چهره ای صلح طلب و علاقه مند به روابط دوستانه معرفی کنند. در واقع می توان گفت دولت ها در شرایطی به سر می برند که اگر نتوانند در دریای پرتلاطم روابط دیپلماتیک و مسابقه های پی در پی برقراری ارتباط که به صورت فصلی و غیرمنظم برگزار می شود حضور موفق داشته باشند، در درازمدت محکوم به انفعال و خروج از گردونه سیاست بین الملل خواهند شد. ناتوانی در ارائه تصویری روشن از دیدگاه ها و کوتاهی در حضور فعال در محافل بین المللی که انعکاس آن از طریق رسانه های خبری اجتناب ناپذیر است باعث زوال نقش های منطقه ای و فرامنطقه ای می شود. در این نقطه است که قراردادها و توافقات در پشت درهای بسته بدون حضور این واحدهای سیاسی انجام می پذیرد و منافع آن عاید دولت هایی می شود که توانسته اند توان خود را در تعریف مواضع و پاسخگویی به نیازهای طرف مقابل به اثبات برسانند. دقیقا به همین سبب است که هیئت حاکمه آمریکا برای تبلیغات خارجی که منظور همان دیپلماسی عمومی است، تقاضای مبلغ یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار بودجه کرده اند که البته این بودجه برای سال ۲۰۰۸ درخواست شده است. خانم رایس در گزارش که به کنگره آمریکا ارائه کرد، به صراحت تاکید کرد این مبلغ مستقیما برای حفظ و تامین امنیت ملی آمریکا هزینه می شود. خانم رایس از این میزان بودجه ۸۵۵ میلیون دلار را برای دیپلماسی عمومی و ۶۶۷ میلیون دلار را برای حمایت از رادیو و تلویزیون ها و اینترنت در کشورهایی مثل کره شمالی، ایران و کوبا معین کرده است. از طرفی ضعیف شدن تارهای ارتباطی در طول زمان و در کنار دیگر عوامل موجود فضایی را ایجاد می کند که تحمل فشارهای بین المللی اعم از سیاسی و اقتصادی را برای دولت ها ناممکن می سازد. در دنیای امروز رسانه ها قدرتمندترین ابزار برای تغییر نگرش افراد محسوب می شوند و در این مسیر هر روز به یافته جدیدی دست می یابند.

تاثیر دیپلماسی رسانه ای در امنیت دیگر کشورها

دیپلماسی رسانه ای یک کشور نه تنها می تواند در معادلات سیاسی و امنیت ملی یک کشور تاثیر بگذارد، بلکه می تواند در امنیت منطقه نیز تاثیر بسزایی داشته باشد. این تاثیرات از یک حداقل و حداکثری برخوردار است که حداقل آن تشویش اذهان عمومی و افکار عمومی یک ملت و ایجاد اخلال در امنیت روانی یک جامعه است و تاثیر حداکثری آن نیز سرنگونی یک دولت را به دنبال دارد. در بعد تاثیر مثبت بر امنیت ملی نیز رسانه می تواند باعث تحولات قابل توجهی در شرایط سیاسی کشورها شود. برای مثال مدیرکل اخبار شبکه العالم معتقد است دیپلماسی رسانه ای جمهوری اسلامی ایران در جنگ ۳۳ روزه رژیم صهیونیستی علیه حزب الله لبنان و حمایت رسانه ای از حزب الله تا حد قابل توجهی بر روحیه مبارزان و مردم بی دفاع لبنان تاثیر داشت و شاید آنچه باعث می شد حملات پی درپی را تحمل کنند، همین حمایت و پشتیبانی رسانه های جهان اسلام بود. آنچه مسلم است در برخی موارد منافع ملی کشورها اقتضا می کند امنیت ملی کشور دیگری را مورد تهدید متقابل قرار دهند و در زمان حاضر رسانه ها کارآمدترین ابزار برای نیل به این هدف به شمار می روند.

یکی از روش های متداول رسانه ها انتشار اخبار جهت دار و معطوف به اهداف خاص است و چه بسا پخش یک برنامه تلویزیونی در قالب مصاحبه یا گفت وگوی تلویزیونی می تواند دکترین امنیت ملی یک کشور را دستخوش تغییر و تحولات اساسی کند. چنانچه پخش نطق تلویزیونی رئیس جمهور آمریکا در روز ۱۱ سپتامبر تهدیدی علنی برای کشورهای اسلامی و گویای استراتژی جدید آمریکا نسبت به کشورهای اسلامی بود.

یکی دیگر از تاثیرات رسانه ها بر امنیت ملی کشورها تاثیر آنها بر افکار عمومی دنیاست. امروزه، رسانه ها هستند که قلب ها و مغزها را مطابق با میل خود یا مطابق با میل صاحبان خود طراحی می کنند. شاید این سؤال مطرح شود که افکار عمومی خارج از مرزهای جغرافیایی یک کشور چه تاثیری بر امنیت ملی یک کشور دارد؟ برای پاسخ به این سؤال به این نکته اشاره می شود که در دنیای فعلی چینش مهره های سیاسی و اتخاذ تصمیم در حوزه روابط بین الملل محتاج حمایت و پشتیبانی توده ها و افکار مردم است. چرا که تحولات سیاسی اخیر کشورها نشان می دهد آراء مردم بر ترکیب و ساختار حکومت ها تاثیر مستقیم دارد و اکثریتی پیروز است که نمایندگان سیاسی را بر کرسی های تصمیم گیری می نشاند. برای روشن شدن ارتباط رسانه، دموکراسی و امنیت ملی لازم است به پیروزی اخیر اسلام گرایان در انتخابات ترکیه اشاره شود که به رغم سمپاشی های رسانه های غربی علیه اسلام و تبلیغات سوء سیاسی علیه اسلامگرایی، بازهم نتیجه انتخابات به نفع حزب عدالت و توسعه شد. به این ترتیب مشاهده می شود که التزام به رعایت قواعد دموکراسی ایجاب می کند دولتمردان و سیاستمداران حداکثر تلاش خود را برای همراه کردن مردم برای جلب آراء بیشتر مبذول دارند. بدیهی است روی کارآمدن یک حزب و گروه با ایده ها و تفکرات مخصوص به خود می تواند به طور مستقیم بر امنیت ملی کشورهای دیگر تاثیر بگذارد. در نتیجه رسانه ها به طور مستقیم و غیرمستقیم امنیت ملی کشورهای دنیا را در چنبره خود نگه داشته اند و شاید به همین سبب باشد که در سال های اخیر بیشترین نظریه پردازی ها در حوزه علوم انسانی سرانجام به رسانه ها مرتبط می شوند و دولتمردان نیز هزینه های گزافی را برای اداره رسانه ها به صورت مفید و معطوف به اهداف سیاست خارجی خود متحمل می شوند.

امروزه امنیت ملی و منافع ملی چنان اهمیتی برای دولت ها و ملت ها دارد که حکومت ها بیشترین بودجه را در تأمین امنیت ملی خود هزینه می کنند و دولت ها به خوبی بر این حقیقت واقف شده اند که رسانه ها کاربردی ترین روش برای تأمین امنیت ملی محسوب می شوند. در دنیای فعلی کشورها نیازهای امنیتی خود را در ورای مرزهای جغرافیای خود دنبال می کنند و دفاع از امنیت ملی خود را در گرو شرایط و مقتضیات محیط بین المللی می دانند. اینجاست که پیوند دیپلماسی رسانه ای و امنیت ملی بیش از گذشته خودنمایی می کند.

رسانه های غربی و خصوصا شبکه های بزرگ و جهانی در این مسئله دارای مهارت های فوق العاده ای هستند و این مهارت منحصر به شبکه های تلویزیونی نیست بلکه امروزه اگر کسی نشریات انگلیسی زبان که پخش جهانی دارند مانند تایم و نیوزویک را تورق کند، حتی اگر کمترین آشنایی هم با زبان انگلیسی نداشته باشد، چینش تصاویر به گونه ای است که بیننده از کشورهای جهان سوم، خاورمیانه، آسیای میانه و آمریکای لاتین تصویری مأیوس کننده به همراه خشونت های بی پایان و ستیزه جویی های متعصبانه را برداشت می کند.

در سال های اخیر کشورهای اسلامی نیز برای حفظ و دفاع از امنیت ملی خود از طریق رسانه تحرکات قابل توجهی داشته اند ولی به دلیل اینکه رقبا و دشمنان اسلام از پیچیده ترین شبکه های ارتباطی بهره مند هستند و با در اختیار داشتن امکانات فراوان برای رسیدن به اهداف خود و تخریب کشورهای اسلامی استفاده می کنند باید این کشورها از قدرت دیپلماسی رسانه ای بیشتری برخوردار شوند و مخاطبان خود را از توطئه ها و ترفندهای دشمنان آگاه کنند.