فضیلت دعا

«و چون بندگانم از تو سراغ مرا می گیرند, بدانند كه من نزدیكم و دعوت دعوت كنندگان را اجابت می كنم, البته در صورتی كه مرا بخوانند پس باید كه آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند »

«و چون بندگانم از تو سراغ مرا می‌گیرند، بدانند كه من نزدیكم و دعوت دعوت‌كنندگان را اجابت می‌كنم،البته در صورتی كه مرا بخوانند. پس باید كه آنان نیز دعوت مرا اجابت نموده و به من ایمان آورند تا شاید رشد یابند.»(بقره/ ۱۸۶) در این آیه «هفت نكته دلالت دارد بر اینكه خدای سبحان به استجابت دعا اهتمام و عنایت دارد و از طرفی در این آیه با همه‌ی اختصارش، هفت مرتبه ضمیر متكلم «من»تكرار شده است وآیه‌ای به چنین اسلوب در قرآن منحصر به همین آیه است.»[۱] این آیه‌ نشان دهنده‌ی عظمت دعا در نزد خداوند و برتری آن نسبت به سایر عبادات است و به تعبیر پیامبر اكرم «دعا مغز عبادت است.»[۲] در كتب روایی احادیث بسیاری در رابطه با فضیلت دعا آمده است و در اكثر آن كتب، فصل مستقلی در رابطه با فضیلت دعا آمده است و ما در این نوشتار به برخی از فضیلتهای دعا اشاره می‌كنیم:

۱) افضل عبادات:

از امام باقر ـ علیه السّلام ـ سئوال كردند «برترین عبادات كدام است؟ فرمودند: هیچ چیزی بهتر ازدرخواست حاجت از خداوند متعال نیست»[۳] و «وقتی از آن حضرت سئوال شد كه قرائت قرآن افضل است یا دعای بسیار؟ فرمودند: بسیار دعا كردن برتر است به دلیل آیه‌ی كریمه كه فرمود اگر دعا نكنید، عنایت و توجهی به شما نمی‌شود. (فرقان/ ۷۷) »[۴] و امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «بسیار دعا كنید چرا كه مسلمان برای برآوردن حاجت خویش وسیله‌ای بهتر از دعا و روی آوردن به خدا و تضرع به سوی او نخواهد یافت. پس چیزی طلب كنید كه خداوند آنرا اجازه داده است و دعوت خداوند را لبیك گویید تا از عذاب الهی نجات یابید و رستگار شوید»[۵] و نیز امام باقر ـ علیه السّلام ـ در روایتی در تفسیر آیه «ان ابراهیم لاوّاه حلیم» (۱۱۴ توبه) فرمودند: اوّاه یعنی زیاد دعا كننده، چنان كه امام صادق ـ علیه السّلام ـ نیز امیرالمؤمنین را دعاء یعنی زیاد دعا كننده نامیده‌اند. [۶]

۲) كلید رحمت:

خداوند مالك حقیقی جهان هستی و روزی دهنده‌ی همه‌ی مخلوقات است. بیشتر نعمتهایی كه به بندگان خود داده است بدون درخواست آنان بوده است اما خزانه‌ی رحمت الهی بی‌پایان است و بنده هر اندازه قابلیت داشته باشد از رحمت خداوند به همان اندازه‌ی تواند استفاده كند و به فرموده‌ی حضرت علی ـ علیه السّلام ـ «كلید این رحمت الهی دعاست.»[۷] كه اگر با شرایط به جا آورده شود باعث جلب رضایت خداوند و در نتیجه استفاده‌ی بیشتر و بهتر از نعمتهای الهی می‌شود. و به فرموده امام صادق ـ علیه السّلام ـ فقط با دعا می‌توان به آنچه كه نزد خداست نائل شد.[۸]

۳) نور آسمان و زمین:

پیامبر اسلام می‌فرمایند: «دعا نور آسمانها و زمین است.»[۹]

۴) محبوبترین عمل نزد خداوند:

امیرمومنان می‌فرمایند: «محبوبترین عمل نزد خداوند در روی زمین دعاست.»[۱۰] چرا كه خداوند مشتاق بندگان خویش است و به خاطر همین اشتیاق دوست دارد بنده‌اش را در حال مناجات و راز و نیاز با خود ببیند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «خداوند حاجت و درخواست شما را می‌داند اما دوست دارد بنده‌اش حاجت خود را به او بگوید.»[۱۱] و در جای دیگر می‌فرمایند: «خداوند روزی مومنین را از محلی كه تصورش را نمی‌كند به او می‌رساند به خاطر اینكه وقتی بنده محل رزق خود را نداند بسیار دعا می‌كند.»[۱۲] حتی برخی مواقع به خاطر علاقه به مناجات بندگان مومن خویش، برآوردن حاجت آنان را به تاخیر می‌اندازد. تا صدای او را هر چه بیشتر بشنود. امام باقر ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «خداوند اجابت دعای مومن را به تاخیر می‌اندازد به خاطر اینكه مشتاق شنیدن صدای اوست و می‌گوید صدایی است كه شنیدنش را دوست دارم و دعای منافق را هر چه زودتر اجابت می‌كند و می‌فرماید: صدایی است كه از شنیدن آن بیزارم.»[۱۳]

۵) سلاح مومن:

پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «سلاح مومن دعاست.» [۱۴]یعنی مومن در زندگی خود هیچ‌گاه دچار اضطراب نمی‌شود چراكه ارتباط او با خداوند محكم است و وسیله‌ی این ارتباط دعاست كه می‌تواند با آن هر مشكلی را از سر راه خود بردارد. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توصیف این سلاح مخصوص مومن می‌فرمایند: «دعا از نیزه تیزتر و برنده‌تر است.»[۱۵] چنان كه پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: اگر خدا را آن چنان كه شایسته است می‌شناختید، دعای شما كوه‌ها را جابجا می‌كرد.[۱۶]

۶) شفای دردها:

امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «شما را سفارش به دعا می‌كنم چرا كه دعا شفای همه‌ی دردهاست[۱۷]» اگر دعا با شرایط و آدابش به جا آورده شود و هنگام دعا امید انسان فقط به خدا باشد نه چیز دیگر، هیچ درخواستی بدون پاسخ نخواهد ماند چنانكه بارها دیده شده بیماران لاعلاج شفا پیدا كرده‌اند به خاطر اینكه اطرافیان او وقتی از همه جا ناامید شدند با تمام وجود رو به سوی خدا می‌آورند و تنها او را می‌خوانند و چنین دعایی، قطعاً مستجاب می‌شود.

۷) چراغ تاریكی‌ها:

امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «دعا چراغ تاریكی‌‌هاست.»[۱۸] و بالاترین فضیلت این است كه خداوند متعال دعا را مستجاب می‌كند به این مفهوم كه همین دعا محقق شود، استجابت نیز خواهد آمد، زیرا خداوند متعال در آیه «ادعونی استجب لكم»[۱۹] و «اجیب دعوهٔ الداع اذا دعان»[۲۰] هیچ شرطی برای استجابت قرار نداده است، بلكه تنها شرط آن تحقق دعای واقعی است. و چه فضیلتی بالاتر از این كه خداوند بلافاصله و بدون قید و شرط پاسخ دعا كننده را بدهد.[۲۱]

آنچه باقی می‌ماند این است كه این همه فضیلت برای چیست؟ و حاجت خواستن از خدا و یا سخن گفتن خاضعانه با او چه نكته پنهانی دارد كه این ارزش‌ها را در پی خود آورده است؟

توجه به حالات دعای انسان كه در قرآن ذكر شده است ما را به این نكته رهنمون می‌شود. در آیه ۸ سوره زمر و ۶۲ سوره نمل، و ۶۵ از سوره عنكبوت، بیان می‌كند كه آدمی در حالت گرفتاری و شداید و یا در سفر دریایی، خدا را می‌خواند و این دعا خالصانه است. در روایتی از امام صادق نیز امید كسی كه در دریا به تخته پاره‌ای آویزان است به تصویر كشیده شده است.[۲۲] این آیات ضمن بیان فطری بودن باور به خداوند این نكته را نیز به منصه ظهور می‌رسانند كه خالصترین دعا در حالتی صورت می‌بندد كه دست انسان از همه‌ی اسباب عادی كوتاه باشد و تنها عامل موثر را خدا بداند ـ‌ انقطاع از ماسوا و اتصال به حق تعالی ـ و این دعا، دعایی است كه در روایتی از امام صادق علیه السلام اجابت آن ضمانت شده است.[۲۳]

به همین دلیل است كه در روایات، توصیه شده كه حتی بند كفش پاره شده و نمك غذا را از خدا طلب كنید.[۲۴] زیرا كسی كه تا این حد، خود و بلكه تمام ماسوا را ناتوان می‌بیند كه توانایی تهیه نمكی برای غذا را بدون عنایت الهی ندارند به حقیقت توحید افعالی رسیده است و هیچ موثری را بجز خدا در نمی‌یابد و باور دارد كه لاموثر فی الوجود الا الله، و این مقام، مقام اعتراف به فقر ذاتی آدمی واقرار به غنای مطلق حق تعالی است كه یا ایها الناس انتم الفقراï؛الی الله و الله هو الغنی الحمید (فاطر ۱۵) و به همین جهت است كه اگر دعای انسان نباشد خداوند به او اعتنایی نمی‌كند (فرقان/ ۷۷). امام صادق ـ علیه السّلام ـ در حدیثی برای توضیح مفهوم استكبار از عبادت، عبادت را به دعا تفسیر كرده‌اند[۲۵]و نتیجه آنكه، كسانی كه دعا نكنند داخل جهنم خواهند شد، و با توضیحات قبل روشن می‌شود كه كسی كه دعا نمی‌كند در واقع برای غیر خدا، استقلال را به رسمیت می‌شناسد و این چیزی به جز شرك در ربوبیت نیست و لذا در روایتی دیگر پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند كسی كه به مخلوقات اعتصام بورزد خداوند دعای او را مستجاب نمی‌كند و بلكه تاثیر اسباب را نیز از بین می‌برد.[۲۶]

از آن چه آمد، چرایی فضیلت دعا آشكار شد، و با این وصف می‌توان درك كرد كه چرا دعا مخ و جان‌مایه‌ی عبادت است. عبادت پرستش است و اوج پرستش به اوج نیاز است و اوج نیاز در دعای خالص تجلی می‌كند.

[۱] . علامه طباطبایی، ترجمه‌ی المیزان، ج ۲، ص ۴۴.

[۲] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۰۰.

[۳] . شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۰.

[۴] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۸۱، ص ۲۲۳.

[۵] . شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۱.

[۶] . ابن فهد حلی، عدهٔ الداعی و نجاح الساعی، تحقیق: احمد موحدی قمی، مكتبه الوجدانی، قم، بی‌تا، ص ۳۳.

[۷] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۰۰.

[۸] . المیزان، ج ۲، ص ۴۱.

[۹] . شیح كلینی، كافی، ج ۲، ص ۴۶۸.

[۱۰] . همان، ص ۴۶۷.

[۱۱] . همان، ص ۴۷۶.

[۱۲] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۲۹۰.

[۱۳] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۲۹۶.

[۱۴] . شیح صدوق، ثواب الاعمال، ص ۲۶.

[۱۵] . شیح كلینی، كافی، ج ۲، ص ۴۶۹.

[۱۶] . المیزان، ج ۲، ص ۴۲.

[۱۷] . همان، ج ۲، ص ۴۷۰.

[۱۸] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۰۰.

[۱۹] . مؤمن، ۶۰.

[۲۰] . بقره، ۱۸۶.

[۲۱] . ر.ك: المیزان، ج ۷، ص ۸۷ ـ ۸۸؛ علامه طباطبایی در ذیل آیه ۱۸۶ سوره بقره این نكته را به خوبی تشریح كرده‌اند: المیزان، ج ۱، ص ۳۰ ـ ۴۰.

[۲۲] . صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، به تصحیح علی اكبر غفاری، موسسه النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۸ ق. چاپ چهارم. ص ۴.۵

[۲۳] . ری شهری محمد، میزان الحكمه، دار الحدیث، بیروت، ۱۴۱۹. چاپ سوم، ج ۲- ص ۸۸۲.

[۲۴] . همان، ص ۸۷۲.

[۲۵] . همان، ص ۸۶۸.

[۲۶] . همان ص ۸۸۴.