داروین ماده گرا نیست

بسیاری از متفکران ما در فهم نظریه تکامل دچار خطا شدند

● ورود و سیر علم جدید در ایران

در فرهنگستان علوم، مطالعه‌ای راجع به ورود و سیر علم جدید انجام شد و آنچه در این مجال گفته می‌شود حاصل قسمتی از این مطالعه و پژوهش است. این سیر قدری ناهماهنگ و نامنظم است و اگر در پی این باشید که درباره آن حکمی کلی انجام دهید نمی‌توان آن را سیر پیش رونده‌ای دانست. آشنایی ایرانیان با ترانسفورمیست و نظریاتی که به نظریه تکامل معروف شد ـ که البته تعبیر تکامل منشأ بسیاری شبهات و ابهامات و گرفتاری‌ها گردید ـ از همان زمان داروین شکل گرفت.

۱۱ سال پس از انتشار کتاب «اصل انواع» داروین، درست همان زمانی که او در حال نگارش کتاب مهم دوم خود بود میرزا تقی‌خان انصاری، استاد فاضل و جامع دارالفنون در کتاب «جانور نامه» که به نظر می‌رسد نام کتاب ترجمه بیولوژی است، صفحات معدودی را به بیان نظریه داروین اختصاص داد. مطالب این کتاب، مطالب ساده‌ای است و میرزا تقی‌خان به عنوان یک معلم آنچه را از کتاب‌هایی درباره داروین آموخته است، وصف می‌کند. احتمال نمی‌رود او کتاب اصل انواع را دیده باشد، بلکه از گزارش‌هایی که راجع به داروین و داروینیسم نوشته شده، مطلبی پرداخته و متعرض اعتراضات کلیسا و مقامات دینی به این نظریه نشده است.

● مقاله‌ای درخشان از نظر تاثیر و کم فروغ از نظر برهان

۱۱ سال پس از جانور نامه، سید جمال‌الدین اسدآبادی مقاله‌ای از جهتی درخشان و از نظری نه‌چندان قابل اعتنا نوشت. مقاله‌ای خواندنی در مذهب نیچری، مقصود طبیعی است که سرآغاز این مذهب را داروین می‌داند. اما در این مقاله مطالب داروین و لامارک در هم آمیخته شده و تفکیکی میانشان صورت نگرفته است، در صورتی که این دو بسیار اختلاف نظر دارند.

از ویژگی‌های رساله سید جمال که بسیار نفوذ و تاثیر داشته، لحن تند و ایدئولوژیک آن است که در معارضه و مقابله با سر سید احمدخان رئیس دانشگاه علیدر است. او از کسانی است که سعی کرد علم و دین را جمع کند، اما در بسیاری نظرها با سید جمال اختلافات شدید داشت. دلایلی که سیدجمال‌الدین اسدآبادی در رد مذهب نیچری می‌آورد دلایلی است که اگر برخی از آنها به داروین نیز گفته می‌شد می‌پذیرفت، زیرا داروین هم با تمام آرای لامارک موافق نبود.

● کتابی گمنام و ناشناخته به نام «فلسفه الانسان»

پس از حدود ۳۰ سال، شخصی که خود را به نام حائری‌زاده در کتاب معرفی کرده و ظاهراً نامش میرزا علی‌اکبر هزارجریبی است کتابی به اسم «فلسفه الانسان» نوشته است. در این کتاب مطالبی از مقاله سیدجمال‌الدین نقل شده و به جزئیاتی چون انسان اورانگوتان پرداخته که بسیار آن را به جملات و لحن و مطالب سیدجمال شبیه می‌سازد. گمان می‌رود هزار جریبی مطلبش را از مقاله اسدآبادی نقل کرده باشد. هر دو بین دین و نظریات ترانسفورمیست، اختلاف و تضاد می‌دیده‌اند.

در گزارش‌های ایشان نوعی آشفتگی وجود دارد به‌گونه‌ای که وقتی هزار جربیی نظریات تراتسفومیست را خلاصه می‌کند بیشتر به خلاصه نظر داروین شبیه است تا به نظریات لامارک.

● داوری

گزارش ماتریالیست‌ها از نظریه داروین در مواجهه اولیه ایرانیان با این نظریه باعث شده است متفکران در آغاز نظرات داروین و لامارک را ماتریالیستی دانسته و در پی نقد آن برآیند

این کتاب کمتر شناخته ‌شده، اما پس از آن کتابی نوشته شده که بسیار مورد توجه قرار گرفته است. این کتاب، خواندنی است اما مشخص می‌سازد که بین مسجد شاهی و کسی که برکتاب او رد نوشته است، سوءتفاهمی بزرگ وجود دارد. مسجد شاهی، کتاب خود را که به زبان عربی فصیح است برای شبلی شمیل فرستاده که گزارشی ترکیبی از ماتریالیسم بوخنر و ماتریالیسم دیالکتیک مارکس و اصل انواع داروین به زبان عربی نگاشته است؛ بنابراین کتبی که در رد ماتریالیسم به نام نقد داروین و لامارک نوشته شده است از سوی مخاطبان این گزارش بوده وگرنه داروین و لامارک ماتریالیست نبوده‌اند.

● اهمیت داروین

بسیاری از ماتریالیست‌ها و حتی شخص مارکس اظهار علاقه شدیدی به داروین کرده‌اند. اهمیت داروین تنها در نوشتن یک کتاب و داشتن یک نظریه نیست. کسانی در تاریخ علم وجود دارند که تکانی در جهان و ذهن و روح و فهم بشری به وجود می‌آورند و داروین از جمله این اشخاص است و ما کمتر متعرض این شان داروین شده‌ایم و جا به جا، برخی مواضع نظریه او را نقد کرده‌ایم.

به نظر می‌رسد سوءتفاهمی در کتاب مسجد شاهی وجود دارد به‌گونه‌ای که شبلی شمیل با درج کفاف جهلک آن را پس فرستاده است. گویی این دو زبان یکدیگر را نمی‌فهمیده‌اند. این به آن معناست که مرحوم مسجد شاهی، صغرویات کتاب شبلی شمیل را گرفته و در آن به چون و چرا پرداخته است. او اصراری در رد داروینیسم ندارد و در صغرویات که قضایای ممکنه است و نمی‌توان در آن چون و چرا کرد به چون و چرا پرداخته است.

صغرویات گزارش تجربه است که امکان دارد درست نباشد، اما با رد آن مطلب رد نمی‌شود. وقتی نظریه وجود دارد یعنی هنوز به صورت قانون علمی در نیامده است و نمی‌توان با رجوع به جزئیات آن را رد کرد.

● سوءتفاهم مسجد شاهی و شبلی شمیل

وقتی در دنیای مسیحیت، کلیسا به نظریات ترانسفورمیست عکس‌العمل نشان داده و گزارشی از آن توسط یک ماتریالیست به آقا شیخ محمدرضا نجفی‌اصفهانی ارائه شد باید انتظار می‌رفت با این تفسیر و تعبیر به مقابله برخیزد.

در کتاب او، او به زبان فقه و اصول و با روش آن، روش و زبان علم تجربی را نقد می‌کند و این‌گونه است که این دو زبان یکدیگر را نمی‌فهمیده‌اند. اما دقیق‌ترین کتاب در زمینه نظریه داروین، کتاب مرحوم دکتر سحابی است، زیرا او در این زمینه درس خوانده و استاد این علم بوده است. ۲ صفت بارز کتاب او این است که نگارنده درباره مطلبی که به آن پرداخته سمت استادی داشته و روش علمی را رعایت می‌کند و دیگر این‌که نویسنده بر عدم تعارض علم و دین تاکید دارد.