کشاورزی زیستی ـ بخش اول

سیاستهای تولید محصول سالم

● واژگان

واژگان موردنیاز به‌منظور تأمین مقاصد و اهداف کشاورزی زیستی عبارتند از:

▪ برچسب:

از دیدگاه اقتصادی عبارتست از ارائه‌ی نام محصول، علائم تجاری و تصویری، با اشکال گوناگون اعلامیه، برچسب، لوح یا نوار بر روی بسته‌بندی محصولات زیستی(Anonymous, ۲۰۰۱).

▪ آماده سازی:

عملیات مرسوم در روند حفاظت، نگهداری یا فرآوری محصولات کشاورزی و نیز بسته بندی یا تغییرات اعمال شده روی برچسب، شامل معرفی شیوه‌های زیستی در تولید محصولات تازه، حفاظت شده و یا فرآوری را بیان می‌کند(Anonymousc,۲۰۰۱)

▪ نظام بازرسی وکنترل:

به تمام عملیات لازم برای کنترل و بازرسی مراحل تولید و محصولات تولید شده به‌صورت زیستی به‌منظور صدور گواهینامه، گفته می‌شود (‌Anonymous,۲۰۰۱).

▪ بازاریابی:

اقدام برای فروش و عرضه، حراج، تحویل یا قراردادن در معرض دید و خرید مصر ف کنندگان است(Anonymous,۲۰۰۱).

▪ عامل:

هر شخص حقیقی یا حقوقی است که به امر تولید، آماده سازی یا واردات محصولات زیستی از یک کشور دیگر و به قصد فروش آنها در بازار اقدام می‌کند(Anonymous,۲۰۰۱).

▪ ترکیبات:

هرگونه مواد افزودنی که در مراحل آماده سازی و فرآوری محصولات زیستی به‌منظور هماهنگی با قوانین اتخاذ شده برای تولید محصولات زیستی به‌کار می‌رود(Anonymous,۲۰۰۱).

● کشاورزی زیستی چیست؟

کشاورزی زیستی یکی از نظام‌های بسیارکهن کشاورزی است که بشر از سال‌های گذشته با آن آشنا بوده است، اما رشد سریع جوامع انسانی، افزایش فرهنگ مصرف و عدم تعادل میان تولید و مصرف، باعث شد کشاورزی صنعتی جایگزین کشاورزی سنتی شود. استفاده از فناوری‌هایی همانند تولید و کشت گسترده‌ی ارقام پرمحصول گونه‌های زراعی، باغی، ترویج و استفاده از انواع کودها و سموم شیمیایی، نقش مهمی در افزایش تولیدات کشاورزی ایفا کرد؛ هم‌چنین مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی از فن آوری‌های جدید بشر در سه دهه‌ی اخیر می‌باشد که انقلاب بزرگی را در امر افزایش تولیدات کشاورزی به‌وجود آورده است؛ در نتیجه‌ی به‌کارگیری فن آوری‌های در پیش گفته شده، کشاورزی سنتی تغییر یافته و به شکل مدرن و صنعتی درآمد.

گفتنی‌ست سیستم کشاورزی ارگانیک درطول دو دهه‌ی اخیر به‌طور فزاینده‌ای مورد توجه قرار گرفته ا‌ست؛ بسیاری از کارشناسان این سازوکار را پاسخی برای برطرف کردن مشکلات کنونی کشاورزی در دنیا می‌دانند، به‌شیوه‌ای که از منظر حفاظت محیط زیست، منابع تجدید ‌ناپذیر،‌ بهبود کیفیت مواد‌غذایی، کاهش تولید فرآورده‌های مازاد و غیرضروری و جهت‌گیری بخش کشاورزی به سوی نیازهای بازار موثر است.

کشاورزی ارگانیک به‌طورکامل متکی برحفظ تعادل اکولوژیک و تقویت فرآیندهای بیولوژیکی تا حدمطلوب آنهاست، ازسویی حفظ ساختمان خاک و میکروارگانیسم‌ها و حشرات در این سیستم لازم و ضروری می‌باشد، به‌دلیل خودداری از مصرف نهاده‌های شیمیایی و مصرف اندک یا عدم مصرف نهاده‌های خارجی در این سیستم فشار چندانی بر منابع محدود زمینی وارد نمی‌شود.

امروزه مواد زیان‌آور و آثار بقایای سموم و آفت‌کش‌ها در مواد غذایی و آلودگی آب‌های زیرزمینی به نیترات بسیار مورد توجه عموم قرار گرفته ‌است.

اکثر مردم بر اساس الگوی غذایی روزانه خود مقادیر قابل توجهی از باقیمانده‌ی آفت‌کش‌ها و سموم دیگر را مصرف می‌کنند که در طولانی مدت باعث بروز مشکلات مهمی برای مصرف‌کنندگان این محصولات خواهد شد. شایان ذکر است به‌دلیل ویژگی‌های مثبت سیستم‌ ارگانیک و محصولات این روش کشاورزی در مقایسه با سایر محصولات، (برای نمونه ماده‌ی خشــک و محتوای پروتئــین بیــشتر، طعم بهتر و کیفیت مطــلوب‌تر محصـولات تولید شده به شیوه‌ی ارگانیک) این نوع از کشاورزی محبوبیت بسیاری در جوامع کسب کرده است.

افزایش میزان تقاضا برای محصولات کشاورزی زیستی از سوی مصرف کنندگان منجر به پیدایی بازارهای جدیدی برای فروش این محصولات شده است.

درحال حاضر در بسیاری از کشورهای جهان کشاورزی ارگانیک درحال اجرا بوده و مناطق تحت مدیریت ارگانیک و بازار صادراتی این محصولات درحال افزایش است؛ این درحالی‌ست که کشورما با توجه به شرایط مناسب و نیروی کار فراوان حرکت قابل توجهی برای برنامه‌ریزی، هدایت و حمایت از این روش تولید نداشته و کشاورزان از این مزیت مناسب و کل جامعه از موقعیت بهبود تغذیه، بهداشت و محیط زندگی خود محروم‌ مانده‌اند.

تعریف کشاورزی زیستی در کشورهای گوناگون متفاوت است، اما این تعاریف دارای وجه اشتراکی عبارت از مصرف به‌شدت محدود کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی در تولید محصولات کشاورزی (Gary Gardner,۱۹۹۶)، تعامل سازگار فعالیت‌های انسانی با چرخه‌ی طبیعت و استفاده‌ی متعادل و منطقی از آن هستند، گفتنی‌ست این امر منجر به ایجاد تعادل پایدار در منابع پایه آب و خاک خواهد شد(نیکبخت، ۱۳۸۲).

در کشاورزی زیستی با استفاده‌ی مناسب از منابع تجدیدپذیر امکان و توان تولید مقادیر قابل قبولی از محصولات زراعی، دامی و مواد غذایی مورد نیاز انسان و هم‌چنین شرایطی همانند مصونیت در برابر آفات و بیماری‌ها برای گیاهان و دام‌ها فراهم می‌شود. بنابراین، هدف پایداری در درون مفهوم کشاورزی زیستی نهفته است و یکی از عوامل اصلی تعیین کننده در پذیرش یا اعمال روش‌های تولیدی ویژه است(دهقانیان و همکاران، ۱۳۷۵)

● اهداف کشاورزی زیستی

کشاورزی زیستی سازوکاری شناخته شده برای تولید محصولات کشاورزی و دامی است که بهداشت اکوسیستم‌های کشاورزی را هم‌زمان با تولید غذای سالم ارتقاء می دهد. گفتنی‌ست این نوع از کشاورزی از کشت منظم و عملیات بیولوژیکی برای کنترل علف‌های هرز و آفات، پیدایی خاکی حاصل‌خیز، بالا بردن چرخه‌های بیولوژیکی و افزایش تنوع زیستی استفاده می‌کند.

در واقع هدف کشاورزی ارگانیک ایجاد سیستم‌های تولید کشاورزی یکپارچه‌ی نظام یافته و انسانی است که تضادی با منافع محیطی و اقتصادی ندارد. در این نوع کشاورزی علاوه بر آن‌که آسیب چندانی به منابع تجدیدپذیر مورد بهره برداری توسط بخش کشاورزی وارد نمی‌شود امکان و توان تولید مقادیر قابل توجهی از محصولات زراعی، باغی، دامی و مواد غذایی موردنیاز انسان و هم‌چنین شرایطی همانند مصونیت در برابر آفات و بیماری‌ها برای گیاهان و دام‌ها را فراهم می‌کند؛ بنابراین هدف پایداری درون مفهوم کشاورزی ارگانیک نهفته است و یکی از عوامل اصلی تعیین کننده در پذیرش یا اعمال روش‌های تولیدی ویژه است.

واژه‌ی «پایدار» در مفهوم گسترده بر حفظ منابع تجدید پذیر(خاک، انرژی، کانی‌ها) و موضوعات زیست محیطی و پایداری اجتماعی اهمیت بسیاری قائل می‌شود.

واژه‌ی «ارگانیک» بهترین مفهومی است که علاوه بر اشاره به نوع نهاده‌های استفاده شده، به مزرعه به‌عنوان موجودی زنده‌ای واحد و منسجمی می‌نگرد که تمامی اجزاء تشکیل دهنده‌ی آن یعنی خاک، کانی‌ها، مواد آلی، میکرو ارگانیسم‌ها، آفات، گیاهان، حیوانات و انسان بر یکدیگر اثر متقابل دارند.

در بسیاری از کشورهای اروپایی کشاورزی ارگانیک به‌عنوان کشاورزی اکولوژیک شناخته شده است که در این نوع از کشاورزی مطرح می‌شود مدیریت و کنترل اکوسیستم را می‌توان جایگزین مصرف نهاده‌های خارجی کرد.

سیستم‌های تولید محصولات ارگانیک بر فعالیت مدیریت دانش پایه، منابع داخل مزرعه و کار با طبیعت تاکید دارند برای نمونه تناوب محصولات از خطر شیوع آفات جلوگیری می‌کند و منجر به کاهش نیاز به کنترل آفات می‌شود.

سیستم‌های تولید محصولات زیستی برای دستیابی به اهداف زیر طراحی می‌شوند:

۱) به حداکثر رساندن فعالیت بیولوژیکی خاک

۲) سالم نگه‌داشتن خاک در بلندمدت با به‌حداقل رساندن فرسایش خاک

۳) پرورش دام با شرایط زندگی مطلوب از نظر بهداشت و سلامت

۴) بازیافت مواد اصلی گیاهی و حیوانی، بازگشت مواد غذایی به زمین و به حداقل رساندن استفاده از منابع غیرقابل تجدید

۵) ارتقاء تعهد محیطی جهت استفاده از زمین، آب، هوا و به حداقل رسانیدن آلودگی کشاورزی

۶) تولید غذا با کیفیت و کمیت کافی

۷) ایجاد هماهنگی میان تولید محصولات کشاورزی و دامی

۸) فراهم شدن شرایط زندگی مناسب برای تمام تولیدکنندگان محصولات زیستی به‌منظور حفظ سلامتی کشاورزان، توسط ایجاد اکوسیستم سالم

۹) تولید غذای سالم و متنوع

۱۰) تولید منسوجات بادوام و با کیفیت

۱۱) حفظ تنوع ژنتیکی سیستم‌های تولید و محیط‌های اطراف آن‌ها شامل حفاظت از محیط زندگی گیاهان و حیات وحش

۱۲) ایجاد بهره‌برداری سالم از آب‌ها و حفاظت از منابع آبی و گونه‌های زیستی درون آن‌ها

۱۳) افزایش درآمد کشاورزان در مناطق کم بازده و کاهش هزینه‌های تولید(Willler and yussefi, ۲۰۰۴)

کشاورزان ارگانیک باید مهارت‌های خود را در مدیریت مزرعه، دسترسی به مزارع به‌عنوان سیستم‌های سالم و استفاده از واریته‌های گوناگون جهت استفاده‌ی بیشتر از منابع برای برطرف کردن مشکلات پیش روی خود توسعه دهند.

برای نمونه یک کشاورز ارگانیک در ابتدا سعی می‌کند با به‌کارگیری تناوب محصولات زراعی، محصولات پوششی و ساخت مواد ارگانیک‌ از پیدایی آفات گیاهی پیشگیری کند، پس از آن از ارگانیسم‌های سودمند مانند حشرات، پرندگان، شب پره‌ها و دوزیستان برای بهبود و مدیریت محل زیست آنها استفاده کرده و در نهایت ممکن است از یک آفت‌کش بیولوژیکی یا بوتانیکی (نه یک آفت‌کش سنتز شده) برای نابودی آفات موجود بهره‌ گیرد.

کشاورزانی که محصول زیستی تولید می‌کنند تا آنجا که ممکن است از منابع داخل مزرعه استفاده می‌کنند؛ برای نمونه این کشاورزان از کودهای دامی و شخم زمین‌های زیر کاشت محصولات لگومینوز(دولپه‌ای‌ها) برای ساخت ازت در خاک استفاده می‌کنند. در کشاورزی ارگانیک روش‌های کنترل علف‌های هرز شامل کاشت مکانیکی، تناوب محصولات زراعی، استفاده از اصلاح خاک و کشت محصولات گیاهی به منظور ایجاد کود سبز می‌باشد.

در این سیستم دام‌های ارگانیک از علوفه‌ای که به‌طور ارگانیک تولید شده مصرف می‌کنند و کشاورزان بهداشت حیوانات را به‌واسطه‌ی موادغذایی سالم، تناوب چراگاه، آغل‌های مناسب، پایین آوردن استرس و روش‌های دقیق بهداشتی پیشگیری کننده بهبود می‌بخشند.

● کلمه‌ی زیستی به زبان‌های گوناگون

لازم به توضیح است کلمه‌ی زیستی در زبان‌های گوناگون دارای تفاوت‌هایی‌ست؛ برای نمونه این کلمه در زبان انگلیسی Organic، آلمانی Ecologico، اسپانیولی Biologique، فرانسهOkologisk، دانمارکی Biologisch، هلندی Okologisch، سوئدی Ekologisk، ایتالیایی Biologico و به زبان فارسی زیستی، طبیعی، ارگانیک نام دارد.

● ویژگی‌های کشاورزی زیستی

با توجه به مواردی که در قبل به آن پرداخته شد ویژگی‌های عمده‌ی کشاورزی ارگانیک را می‌توان به‌صورت زیر عنوان کرد:

۱) حفظ حاصل‌خیزی خاک در دراز مدت از طریق نگهداری مقدار موادآلی آن در حدمطلوب و بهبود فعالیت بیولوژیکی خاک و استفاده مناسب از روش‌های مکانیکی.

۲) تهیه مواد غذایی موردنیاز گیاه زراعی با استفاده از منابع غذایی غیرمحلول که توسط فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک در دسترس گیاه قرار می‌گیرند.

۳) خودکفا کردن خاک از نظر ازت با استفاده از کشت بقولات و تثبیت بیولوژیکی ازت و بازیافت موثر مواد آلی از جمله بقایای گیاهان زراعی و ضایعات دامی.

۴) کنترل علف‌های هرز، بیماری‌ها و آفات با تاکید عمده بر استفاده از روش‌هایی چون تناوب زراعی، به‌کارگیری دشمنان طبیعی، تله‌گذاری تنوع کودهای آلی، واریته‌های مقاوم و زودرس و مداخله‌ی بیولوژیکی .

۵) اعمال روش‌های جامع مدیریت دام با توجه کامل به سازگاری‌های تکاملی آنها، نیازهای رفتاری و تامین نیازهای دام از لحاظ نوع تغذیه، محل اسکان، وضعیت بهداشتی، زاد و ولد و پرورش نوزادان.

۶) توجه دقیق به تاثیر سیستم زراعی بر محیط زیست در مقیاس وسیع‌تر و حفاظت از حیات وحش و زیستگاه‌های طبیعی.

۷) در تولید محصولات زراعی و باغی زیستی باید از مواد طبیعی نظیر کمپوست و کودهای آلی برای تقویت خاک و گیاه استفاده شود؛ ازسوی دیگر در تولید گوشت و محصولات لبنی، باید تغذیه‌ی حیوانات با محصولات کاملاً طبیعی انجام شود.

۸) در مبارزه با علف‌های هرز از وجین دستی، مالچ، شخم و سایر روش‌های غیر شیمیایی استفاده می‌شود.

۹) برخی از محصولات کشاورزی زیستی از نظر شکل، رنگ و اندازه بازارپسند نبوده و قیمت آنها به علت بالا بودن هزینه‌های عملیات کشاورزی زیستی و قوانین مربوط به استانداردهای بین المللی، بیشتر از تولیدات محصولات توسط سایر روش‌های کشاورزی است.

۱۰) مزرعه باید به‌شیوه‌ای مدیریت شود که حداکثر استفاده از مواد غذایی به‌عمل آید و کمترین ضایعات را داشته باشد، این اصل همراه با پرورش آبزیان و سیستم‌های گردش آب قابل دستیابی است.

۱۱) تمامی تاسیسات آب‌رسانی که در تماس مستقیم با آب هستند باید فاقد سرب، مواد عقیم کننده و مضر برای حیوانات، انسان و محیط زیست باشد.

● اهمیت کشاورزی زیستی

در دهه‌های اخیر همراه با گسترش تکنولوژی‎ تولید، مصرف جهانی موادشیمیایی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه رشد چشمگیری داشته است؛ به‌نحوی‌که از دهه‌ی ۱۹۴۰ تا اوایل دهه‌ی ۱۹۸۰ تولید موادشیمیایی گوناگون ۳۴۰ برابر شده و میلیاردها تن موادی که تا آن زمان وجود نداشته یکباره در محیط آزاد شدند.

آفت‌کش‌های شیمیایی از مواد سنتزی هستند که در تولید مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرند و اثرات سوء انکارناپذیری بر سلامت مصرف کننده، تولید کننده و محیط زیست باقی می‌گذارند.

از میان آلاینده‌های گوناگون غذایی آفت‌کش‌ها یکی از مهمترین آنهاست، این مواد نه تنها میکروارگانیسم‌های خاک را از بین می‌برند و باقیمانده‌ی سم را برروی موادغذایی باقی می‌گذارند بلکه باعث از هم پاشیدن اکوسیستم طبیعی اطراف مزرعه و از هم گسیختگی زنجیره‌های غذایی، تضعیف سیستم‌های ایمنی یا اغتشاش در پیامدهایی که اکثر میکروارگانیسم‌ها با یکدیگر مبادله می‌کنند و به خطر افتادن سلامت کشاورزان و مصرف کنندگان می‌شود.

مطالعات گوناگون آزمایشگاهی و اپیدمیولوژیک درچندین دهه ارتباط میان انواع آفت‌کش‌ها و بروز بیماری‌هایی همانند انواع حساسیت‌ها، مسمومیت غذایی و سرطان‌هایی همانند لنف، پانکراس، سینه، روده، پروستات، تیروئید و ... را در انسان نشان داده است؛ برای نمونه در دهه‌ی ۱۹۵۰ شانس ابتلا به سرطان سینه در زنان آمریکایی در طول دوره‌ی زندگی ۱ به ۲۰ بوده است اما امروزه خطر ابتلا دو برابر شده و نسبتی برابر ۱به ۸ دارد؛ در این رابطه نتایج مطالعه‌ی صورت گرفته بر روی زنان مبتلا، بیانگر بالابودن سطح آفت‌کش‌ها در عضو سرطانی بیمار در مقایسه با افراد سالم است.

متاسفانه می‌توان اظهارداشت بسیاری از سمومی که در طی سال‌ها معلوم شده عامل بروز بیماری‌های گوناگونی از جمله سرطان در انسان هستند هم‌چنان مورد استفاده کشاورزان قرار می‌گیرند؛ برای نمونه در سال ۱۹۹۰ طرح ملی سم شناسی آمریکا اعلام کرد که ۲۴ نوع از ۵۱ آفت کش شناخته شده که عامل سرطان در حیوانات آزمایشگاهی هستند هم‌چنان مورد استفاده قرار می گیرند، هم‌چنین تا سال ۱۹۹۷ هشت نوع از ۲۶ آفت کشی که توسط آژانس بین المللی تحقیقات سرطان تحت عنوان شاهد کافی برای ایجاد سرطان بیان شده‌اند هم اکنون توسط کشاورزان نیز برای استفاده در تولید محصولات کشاورزی درخواست می‌شوند.

شنیده‌ها حاکی از آن است که اکثر مردم بر اساس الگوی غذایی خود روزانه مقادیر قابل توجهی از باقیمانده‌ی آفت‌کش‌ها و سموم دیگر را مصرف می‌کنند که در طولانی مدت باعث بروز مشکلات مهمی برای مصرف کنندگان این محصولات می‌شود.

در چند سال اخیر با توجه به نگرانی از وجود مواد زیان آور در محصولات غذایی و خصوصیات بارز سیستم‌های ارگانیک و نکات مثبت این روش در مقایسه با کشاورزی مدرن، این نوع کشاورزی رایج شده است.

کشاورزی ارگانیک برحفظ تعادل اکولوژیکی و تقویت فرآیندهای بیولوژیکی تا حد مطلوب تاکید دارد و اجرای آن باعث پایداری و توانایی اکوسیستم‌های زراعی در حفظ تولیدات، تولید ثابت با درنظرگرفتن شرایط محیطی، اقتصادی و مدیریتی معین، افزایش کاربری نیروهای انسانی و .... می‌شود.

امروزه مساله‌ی اثرسمیت بقایای سموم و آفت‌کش‌ها در موادغذایی و عاری بودن محصولات ارگانیک از مواد شیمیایی مضر، بقایای آفت‌کش‌ها و فلزات سنگین بسیار موردتوجه قرارگرفته است. در این سیستم کشاورزی به‌دلیل خودداری از مصرف نهاده‌های شیمیایی که با صرف انرژی بسیار از منابع محدود به‌دست آمده‌اند و هم‌چنین به‌دلیل مصرف اندک یا عدم مصرف نهاده‌های خارجی اجرای این سیستم فشار چندانی را بر منابع محدود زمینی وارد نمی‌کنند.

با آموزش صحیح تولیدکنندگان و مصرف کنندگان و آگاه کردن آنها از خطرات باقیمانده‌ی سموم آفت‌کش‌ها برروی سلامتی و معرفی محصولات ارگانیک به‌عنوان مواد غذایی عاری ازباقیمانده‌ی آفت‌کش‌ها و مواد شیمیایی، طعم خوب، محتوای ویتامین و ماده‌ی خشک بیشتری که این محصولات نسبت به محصولات معمولی دارا هستند می توان این محصولات را در الگو و سبد غذایی اکثر مردم جای داد و ایمنی و سلامت جامعه را تضمین کرد.

▪ منابع

۱. آمارنامه کشاورزی.۱۳۸۰. اداره کل آمار و اطلاعات. وزارت جهادکشاورزی .

۲. دهقان، مهدی . ۱۳۸۱. تهیه، تدارک و توزیع نهاده های کشاورزی (کود، سم، بذرونهال و..) طی سالهای ۸۳-۱۳۷۹.شرکت خدمات حمایتی کشاورزی .

۳. دهقانیان،سیاوش ، کوچکی،عوض وکلاهی اهری،علی .۱۳۷۵. اقتصاد اکولوژیک و اقتصاد کشاورزی ارگانیک . ۲۱۹ صفحه .

۴. کوچکی،عوض ، نخ فروش، علیرضا و ظریف کتابی، حامد.۱۳۷۶. کشاورزی ارگانیک . انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد . ۳۳۱ صفحه .

۵. گزارشات کمیته محصولات ارگانیک ، شرکت خدمات حمایتی کشاورزی، سازمان حفظ نباتات و مصوبات شورای اقتصاد

▪ منابع فارسی

۶. نیکبخت، پ و پژمان، ح (۱۳۸۲). تولیدات زیستی کشاورزی رویکردی جدید در برنامه امنیت غذایی جهان. نهاده، شماره نهم، آذر ماه ۱۳۸۲.

۷. Gary Gardner, Vital (۱۹۹۶). جهان کود شیمیائی و سموم دفع آفات نباتی را کنار می‌گذارد. ترجمه دکتر حمید طراوتی، انتشارات تکنولوژی جهانی و هنر ایرانی.

۸. بی‌نام (۱۳۸۱). کشاورزی زیستی؛ زمینه‌ها، اهداف و اثرات آن. ماهنامه پیام جهاد کشاورزی، سال اول/ شماره دهم/ آبان ۱۳۸۱.

۹. دهقانیان و همکاران (۱۳۷۵). اقتصاد اکولوژیک و اقتصاد کشاورزی زیستی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، موسسه چاپ دانشگاه فردوسی مشهد. تابستان ۱۳۷۳.

۱۰. شکوری، م(۱۳۸۳). آبزی پروری ارگانیک. پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران.

▪ منابع خارجی

۱Epstein, Samuel, ۲۰۰۰, Pesticides and Cancer, University of Illinois

۲Ferguson, James J, ۲۰۰۴, USDA organic certification, University of Florida

۳Kuepper,George, ۲۰۰۲, Organic farm certification &The national organic program, ATTRA

۴Soloman, Gina, ۲۰۰۲, Pesticides and human health, Resource for health professional

۵Sooby, Jane and Balten Perger, David, ۱۹۹۶,Organic certification in Nebraska

۶Willer, Helga and Yussefi , Minou,۲۰۰۱-۲۰۰۳, Organic agriculture world wide(statistics and future prospects)

۷Willer, Helga and Yussefi, Minou, ۲۰۰۴, Global organic farming and organic markets (program)

۸Willer, Helga and Yussefi, Minou, ۲۰۰۴, The world of organic agriculture (statistics and trends)

۹http://www.usda.gov

۱۰Willler.H & Yussefi.m (۲۰۰۴). The World of Organic Agriculture – Statistics and Emerging Trends –۲۰۰۴

۱۱Gardner, Gary. "Shrinking Fields: Cropland Loss in a World of Eight Billion." World Watch Paper ۱۳۱. Washington DC, Worldwatch Institute, July ۱۹۹۶

۱۲http://www.fao.org

۱۳www.ifoam.org/fao/codex_content.html. GUIDELINES FOR THE PRODUCTION, PROCESSING, LABELLING AND MARKETING OF ORGANICALLY PRODUCED FOODS . (GL ۳۲ – ۱۹۹۹, Rev. ۱ – ۲۰۰۱).

۱۴Anonymous, ۲۰۰۱. Bio– Gro, New Zealand Organic Standards, Module ۴.۷ Aquaculture Production Standard ,Gov. of New Zealand.

۱۵Brister, D.J. and Kapuscinski, A.R. ۲۰۰۲. National Organic Aquaculture Workshop. June ۲۳ -۲۴, ۲۰۰۰. Institute for Social Economic and Ecological Sustainability, University of Minnesota .PP:۷۸-۱۲.

۱۶Scialabba, N. H. and Hattam, C. (editors) ۲۰۰۲. Organic Agriculture, Environment and Food Security. FAO, Rome. Shakouri, M. ۲۰۰۳. Status of Aquaculture in Iran, Country Report submitted to RECOFI Technical Meeting, ۱۶ –۱۸ Feb. ۲۰۰۳, Kuwait.

۱۷Yussofi, M. and Willer, H. ۲۰۰۳. The world Organic Agriculture ۲۰۰۳ ,IFOAM