علم متجدد در غیبت خدا

آنچه امروزه بعنوان سیانس science یا علم متجدد شناخته می شود همانطور که کراراً شنیده ایم بدون وجود طب ابن سینا, ریاضیات عمر خیام و نور شناسی ابن هیثم, یا امکان تحقق نمی یافت و یا از رسیدن به مرتبه ای که امروزه دست یافته است, عاجز بود

آنچه امروزه بعنوان سیانس science(یا علم متجدد) شناخته می شود همانطور که کراراً شنیده ایم بدون وجود طب ابن سینا، ریاضیات عمر خیام و نور شناسی ابن هیثم، یا امکان تحقق نمی یافت و یا از رسیدن به مرتبه ای که امروزه دست یافته است، عاجز بود.

اما سئوال اساسی اینجاست که آیا رابطه بین این دو علم (علوم اسلامی و علوم جدید و غربی) فقط پیوستگی و امتداد است؟!

علوم اسلامی بر معرفتی مبتنی بر وحدانیت، یکتایی و حکمت و مشیت خداوندی استوار است که هیچ امری جز به اختیار و اراده او امکان تحقق نمی یابد و این در حالی است که علم غربی، جهان طبیعی را واقعیتی جدا از خداوند یا مراتب عالی تر وجود می داند و در خوشبینانه ترین حالت، خداوند را چونان سازنده ای می داند که پدیده ای را خلق کرده و آن پدیده اینک مستقل از او، به کار خود ادامه می دهد. استاد شهید مطهری در کتاب علل گرایش به مادیگری این موضوع را اینچنین بیان می نماید:" فلاماریون از اگوست کنت که پایه گذار پوزیتیویسم است و باصطلاح "اصاله العلمی" است مطلبی نقل می کند که دور نمای خوبی است برای نشان دادن اینکه تصویری که دانشمندانی مانند اگوست کنت در محیط کلیسایی آن روز از خدا داشته اند چگونه تصویری بوده است؟ فلاموریون می گوید: اگوست کنت گفته است: "علم، پدرِ طبیعت کائنات را از شغل خود منفصل و او را به محل انزوا سوق داد و در حالی که از خدمات موقت او اظهار قدردانی کرد او را تا سرحد عظمتش هدایت نمود." مجموع گفته اگوست کنت نشان می دهد که خدا در نظر اویعنی چیزی مانند جزئی از جهان و عاملی در عرض سایر عوامل جهان, ولی عاملی مجهول و مرموز. از طرف دیگر پدیده های جهان نیز بر دو قسم است: معلوم و مجهول. هر پدیده مجهولی را باید به آن عامل مرموز و مجهول نسبت داد که تبعاً هر چه پدیده ها در اثر علم، مکشوف و معلوم می گردند از حوزه تاثیر آن عامل مجهول کاسته می شود. این طرز تفکر، تفکر او تنها نبوده است، تفکر محیط عصر و زمان او بوده است. "

این نگرش فلسفی خاصی است که علم جدید بدان مبتلا است. بطوری که عوامل جهان مادی (یعنی فضا، زمان، ماده، حرکت و انرژی) واقعیتهایی مستقل از مراتب عالی تر وجودند و موضوعاتی قابل تحویل به مناسبات و معادلات ریاضی و کمّی و مطلقاً در وجه ریاضی آن و از طرفی جنبه های کمّیت ناپذیر وجود مادی بی ربط جلوه می کنند و خارج از موضوع تلقی می شوند. مضافاً که بنا بر این نگرش، مُدرِک (subject) یا "ذهن" که این جهان مادی را مطالعه می کند همانا شعور فردی بشر است که چیزی جز قدرت استدلال نیست و ربطی به وحی و عقل کلی ندارد.

لذا فلسفه و نگرشی که علم جدید بر اساس آن شکل گرفت، چیزی جز "کمّی کردن" طبیعت نبود. بطوری که به همان تعبیری که خود گالیله گفته بود، "کمّی کردن طبیعت" یعنی آن جنبه ها یی از طبیعت که کیفی است بعنوان جنبه های ثانوی و غیر مهم تلقی شود و وظیفه علم همان مطالعه "کیفیات اولی" است که همچون وزن و طول و سرعت از نظر ریاضی قابل تعریف، تجزیه و تحلیل است؛ به عکسِ کیفیاتی همچون رنگ یا شکل که کیفیات محض است و نمی توان آنها را به طرق ریاضی مطالعه نمود. و از این زمان به بعد بود که دیگر از نقطه نظر علمی، نه جهان آئینه صفات حق تلقی می شد و نه هستی کتاب حاوی حکمت خداوند و نه پدیده ها بعنوان آیات خداوند.

در موضعی دیگر از کتاب "علل گرایش به مادیگری"، استاد مطهری در بیان این مطلب می نویسند:" پس عمده این است که به اصطلاح مقام الوهیت را تشخیص دهیم و جا و مقام و پُست خدایی را بشناسیم. آیا جای خدا در هستی و مقام الوهیت در عالم وجود این است که او را در ردیف یکی از موجودات عالم و جزئی از عالم بدانیم....نتیجه این طرز تفکر این است که خدا را در میان مجهولات خود جستجو کنیم. تبعا هر چه بر معلومات ما افزوده می گردد و از مجهولات ما کاسته می شود منطقه خداشناسی ما محدود تر می شود تا جایی که اگر فرض کنیم جمیع مجهولات بشر یک روز حل شود دیگر جایی برای خدا و خداشناسی باقی نمی ماند. طبق این طرز تفکر تنها برخی موجودات جهان آیت و حکایت و آینه وجود خداوند می باشند و آنها همان موجوداتی هستند که علل آنها مجهول است. اما موجودات شناخته شده از نظر اسباب و علل از قلمرو آیت و معرف بودن ذات پروردگار خارج اند.

در اینجا باید تعبیر قرآن را ذکر کنیم که می فرماید:"ما قدروا الله حق قدره"خدا را آنچنان که شایسته و ممکن است تصور نکرده و اندازه گیری نکرده اند. الفبای خداشناسی این است که او خدای همه عالم است و با همه اشیاء نسبت متساوی دارد. همه اشیاء بدون استثناء مظهر قدرت و علم و حکمت و اراده و مشیت اویند و آیت و حکایت کمال و جمال و جلال او می باشند."

در میان همه علوم، علوم زیستی در مقابل تعریف کمی علم طبیعت و مطالعه ریاضی پدیده ها، کمتر از سایر علوم تحت تاثیر قرار گرفته اند و به اصطلاح دیرتر از بقیه علوم انقلاب نیوتنی را از سرگذراندند, ولی با این حال، در قرن ۱۹ میلادی، "نظریه تکامل" که چارلز داروین و عده ای دیگر آن را مبنای علوم زیستی قرارداده اند و بیشتر منشأ و مبنای فلسفی داشت تا علمی، مسئله ساز ترین نظریه علمی از نقطه نظر دین گشت.

اصل اساسی این نظریه اینست که اشکال عالی تر حیات در طی مدتی بسیار طولانی از تطور و تکامل اشکال پست تر حیات پدید آمده و بالیده است و دست خالق مطلق در پیدایش "انواع" گوناگون و تحول تاریخی در کار نبوده است. این تطور و تکامل هم هیچ قصد و غایتی ندارد، بلکه صرفا از رهگذر تنازع میان "انواع" مختلف و "بقای انسب" عمل می کند.در واقع همین نظریه تکامل بود که آگاهی مستمر از خداوند را بعنوان خالق کل که در قرآن به تعبیر "حیّ" و "محیی" آمده است, به فراموشی سپرد. در نظر استاد شهید مطهری :"از جمله مسائلی که به نظر من تاثیر زیادی در گرایشهای مادی داشته است، توهم تضاد میان اصل "خلقت و آفرینش" از یک طرف و اصل"ترانسفورمیسم"یعنی"اصل تکامل"، خصوصا "تکامل جانداران" از طرف دیگر است. و بعبارتی دیگر توهم اینکه "آفرینش" مساوی است با "آنی و دفعی الوجود" بودن اشیاء و " تکامل" مساوی است با "خالق نداشتن اشیاء". آنچنان که از تاریخ بر می آید در مغرب زمین به خصوص این اندیشه وجود داشته است که لازمه اینکه جهان بوسیله خداوند بوجود آمده باشد این است که همه اشیاء همواره ثابت و یکنواخت بوده باشند، تغییری در کائنات خصوصا در اصول کائنات یعنی "انواع" رخ ندهد. پس تکامل، خصوصا تکامل ذاتی- یعنی تکاملی که مستلزم این باشد که ماهیت یک شی تغییر کند و نوعیت آن عوض شود – غیر ممکن است. از طرف دیگر می بینیم که هر اندازه علوم سیرتکاملی انجام می دهند و توسعه می یابند مسئله اینکه اشیاء و بالاخص جانداران یک قوس صعودی و تکاملی را طی می کنند، بیشتر ثابت و مبرهن می گردند. نتیجه این دو مقدمه اینست که علوم- بالاخص علوم زیستی _ درجهت ضد خداشناسی گام برمی دارند."

---