فكر غریب

نخستین متفكران روزگار قدیم در یونان كه به تفكر در امور الاهی پرداختند، معتقد بودند خدایان به آب سوگند می خورند یعنی به كهن ترین فلذا شریف ترین اشیا. نكته این كه یونانیان به …

نخستین متفكران روزگار قدیم در یونان كه به تفكر در امور الاهی پرداختند، معتقد بودند خدایان به آب سوگند می خورند یعنی به كهن ترین فلذا شریف ترین اشیا. نكته این كه یونانیان به آب، «استوكس» Styx می گفتند و بنا به اساطیر یونان، استوكس رودی بوده در هادس جهان زیرزمینی كه به باور یونانیان عالم اموات بود. طبق این اسطوره ها، خدایان به استوكس سوگند می خوردند. اگر منطقی را كه پس پشت این افسانه پنهان است بسط دهیم، می توان گفت به تعبیری آدمیان همان خدایان سوگند شكسته ای اند كه در آب استوكس تن شسته اند و چنان كه می دانید، شكستن سوگند بزرگترین و شاید یگانه خطایی است كه از هر موجودی ممكن است سر بزند.

بدین اعتبار، بشر زاده یك خطا است. دقت كنید، بر وفق روایت كتاب مقدس ادیان ابراهیمی، آدمی تا پیش از هبوط مرتبه ای چون مرتبه خدایان در یونان باستان دارد، تا پیش از دست یازی به گناه معرفت او بی مرگ است و به كیفر گناه است كه از بهشت رانده و از بی مرگی بی بهره می شود... حال از منظر دیگری، سراغ موضوع برویم. متفكر بزرگ فرانسوی و به تعبیر داستایفسكی، «گناهكار پیر قرن هجده»، ولتر جایی گفته است «اگر خدا نبود اختراعش می كردند». از دید ولتر، در واقع انسان است كه خدا را اختراع كرده و آنچه غریب و حیرت انگیز است این نیست كه خدا در واقع وجود داشته باشد، حیرت آور این است كه چنان اندیشه ای اندیشه ضرورت وجود خدا در ذهن حیوان وحشی و شریری چون انسان وارد شود. ولتر به طور ضمنی روی این حقیقت غریب انگشت می گذارد كه یگانه حیوان شریر در عالم طبیعت انسان است و به تعبیر دیگر، از دل مفهوم شر است كه داستان كتاب مقدس می زاید و فكر خدا و البته نه خدا برون می تراود. اینكه متفكر «گناهكار» و بی خدایی چون ولتر رمز نسبت اندیشه خدا با شرارت حیوانی به نام انسان را می گشاید، دلالت دارد بر این معنا كه تصور بی گناهی و در صورت مطلق آن، همان اندیشه خدا لاجرم زاییده تصور گناه است و در صورت مطلق آن، شرارت اهریمنی. تفكر، كه به قول ارسطو روند متصلی است كه از اعجاب آغاز می شود و از رهگذر داستان سرایی به نظریه پردازی می رسد، در حقیقت محصول قسمی خطا است. انسان تنها حیوانی است كه خطا می كند و در قالب داستانی عجیب آن را به گناه تعبیر می كند و در محدوده حیات متناهی به تفكر نامتناهی می آویزد، انسان موجودی است كه در آب «استوكس» شست وشو كرده، به بهای از كف دادن جاودانگی و از همین روی است كه می تواند به بی نهایت بیندیشد.

صالح نجفی