نگاهی به راهبردهای ارزشی پیامبر ص درمسیر وحدت اسلامی

در یك تقسیم بندی كلی نقش پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در پایه گذاری وحدت امت اسلامی شامل سه مطلب بنیادین می شود نخست تلاش در وضعیت جامعه عربی آن زمان و به كارگیری عوامل «سیاسی » جهت زمینه سازی های لازم; سپس برنامه ریزی های «فرهنگی » در مسیر ترسیم دورنمای امت واحده برای مسلمانان و ایجاد فضای رشد فكری و ارتقای فهم مردم نسبت به مسؤولیت های خود; و در نهایت, به كار بستن راه حل هایی كه پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره می گرفت

عنوان «راهبردهای ارزشی و اجتماعی‏» به بررسی نقش و تاثیر پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله در به كارگیری عامل «وحدت اسلامی‏» به عنوان یكی از ابزارها در جامعه اسلامی آن زمان می‏پردازد.

در یك تقسیم‏بندی كلی نقش پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله در پایه‏گذاری وحدت امت اسلامی شامل سه مطلب بنیادین می‏شود: نخست تلاش در وضعیت جامعه عربی آن زمان و به كارگیری عوامل «سیاسی‏» جهت زمینه‏سازی‏های لازم; سپس برنامه‏ریزی‏های «فرهنگی‏» در مسیر ترسیم دورنمای امت واحده برای مسلمانان و ایجاد فضای رشد فكری و ارتقای فهم مردم نسبت‏به مسؤولیت‏های خود; و در نهایت، به كار بستن راه‏حل‏هایی كه پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره می‏گرفت.

این چنین راهبردهایی را می‏توان تحت عنوان «دعوت ارزشی پیامبرصلی الله علیه وآله برشمرد كه پاره‏ای از آنها شامل «راهبردهای ارزشی ملی و مذهبی‏»، «راهبردهای ارزشی قومی و میهنی‏» و نیز «راهبردهای ارزشی اجتماعی و فردی‏» خواهند بود. و اینك به هر بخش اشاره‏ای گذرا خواهیم كرد.

● راهبردهای ملی و مذهبی

الف) ایجاد وحدت ملی و همبستگی ایمانی

ورود پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله به مدینه همراه با عقد قراردادهایی بین گروههای گوناگون بود. این پیمان‏ها را می‏توان یكی از بارزترین شواهد به كارگیری رهیافت وحدت اسلامی در جامعه آن زمان شمرد.

پیمان‏نامه عمومی مدینه: یكی از مهمترین این پیمانها، اولین قراردادی بود كه بین پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله و طوایف و قبایل موجود یثرب بسته شد و بعضی آن را «نخستین قانون اساسی مكتوب جهان‏» دانسته‏اند. این تدبیر بهترین مقوله برای به وجود آوردن وحدت ملی و همبستگی دینی بود چرا كه وحدت میان قبایل درگیر، حقوق اجتماعی یهودیان و نیز مهاجران مسلمانان را تصمین می‏كرد و از سوی دیگر، این پیمانها مقدمات تشكیل یك وحدت سیاسی و حكومتی را فراهم می‏آورد.

به عنوان نمومه در مفاد قرارداد بین مسلمین بروشنی قید شده بود كه مسلمین امت واحده‏ای، جدای از مردم دیگر هستند: (انهم امهٔ واحدهٔ من دون الناس)، و ارتباطی بین مسلمانان و كافران نیست و دوری بین مسلم و مسلم نباید باشد. اگر چه روح حاكم بر این پیمانها همانا به كارگیری ابزار وحدت اسلامی در جهت راهبرد ارزشی پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله در جامعه اسلامی است و از همین‏رو تمام زموارد آن مصداق این امر قرار دارند، ولی به بعضی از آن موارد اشاره می‏كنیم: (۱)

- مسلمین در برابر ظلم و تجاوز و توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.

- هیچ مؤمنی بدون اشاره سایر مؤمنان در جهاد فی سبیل‏الله صلح نمی‏كند و صلح جز برای همگان اجرا نخواهد شد.

- تمامی گروهها (كه به جنگ مشغول‏اند) به ترتیب وارد جنگ خواهند شد و جنگیدن به یك گروه (دومرتبه پشت‏سرهم) تحمیل نخواهد شد.

- «ذمهٔ الله‏» نسبت‏به همه افراد یكسان است.

- اگر اختلافی بین مسلمین بروز كرد، مرجع حل آن خدا و رسول خواهند بود.

- مسلمین، فرد مقروض و مدیونی را كه دین او سنگین است رها نخواهند ساخت، بلكه اور ا كمك می‏كنند.

و در قسمت دیگری از این عهدنامه تاریخی كه طرف خطاب آن یهودیان مدینه بودند، اموری پیشداوری شد كه توجه به مفاد آن حاكی از انگیزه تحقق وحدت ملی توسط پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله است:

- مسلمانان و یهودیان امت واحده‏اند و مانند یك ملت در مدینه زندگی خواهند كرد و هر یك دین خود را دارند.

- به یهودیان هم‏پیمان، همراهی و كمك خواهد شد و متقابلا وقتی مسلمین آنها را به مصالحه می‏خوانند، یهودیان باید بپذیرند.

- مسلمین و یهود هر دو باید بر ضد كسانی كه با این قرارداد به مخاصمه برمی‏خیزند، مبارزه كنند.

- هر دو باید با یاری یكدیگر در برابر مهاجمان به یثرب بجنگند.

- هیچ كافری از ناحیه دو طرف اجیر نشود مگر این كه به مصلحت هر دو گروه باشد.

به هر حال، باید چنین نتیجه گرفت كه كوشش برای ایجاد حساسیت مشترك دینی و ملی یكی از شاخص‏ترین راه‏حل‏های پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله در جهت تحقق وحدت اسلامی شمرده می‏شود.

تثبیت وحدت ایمانی: پیامبرصلی الله علیه وآله بعدها نیز در مسیر تثبیت همبستگی ایمانی مسلمین مكررا بر این موضوع تاكید فرمود. در بخشی از سخنان حضرت پس از فتح مكه و در مسجدالحرام چنین نقل كرده‏اند كه فرمود: «المسلم اخ المسلم والمسلمون هم ید واحد علی من سواهم تتكافوا دمائهم یسعی بذنبهم ادناهم‏». (۲)

ایجاد چنین حس مشترك دینی و پیوستگی مذهبی واحد بین مؤمنان در كلام زیبایی منسوب به حضرت كاملا مشهور است كه: «المؤمنون كنفس واحدهٔ‏».

همچون آن یك نور خورشید سما صد شود نسبت‏به صحن خانه‏ها لیك یك باشد همه انوارشان چون كه برگیری تو دیوار از میان چون نماند خانه‏ها را قاعده مؤمنان مانند نفس واحده

و البته رمز این پرتو نورانی نیز در روح انسانی و الهی مؤمنان خواهد بود كه:

جان حیوانی ندارد اتحاد تو مجو این اتحاد از روح باد جان گرگان و سگان از هم جداست متحد جانهای شیران خداست (مولوی)

ب) پیوند روح اخوت و برادری

پیدایش تعلق اجتماعی: در نخستین سال ورود پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله به مدینه یكی از مهمترین ابتكارها و راهبردهای مهم حضرت در به كارگیری عامل وحدت دینی واقع می‏شود; یعنی پیوند (عقد) مواخات بین كلیه مسلمانان اعم از مرد و زن:

دو قبیله كاوس و خزرج نام داشت یك ز دیگر جان خون آشام داشت كینهای كهنه‏شان از مصطفی محو شد در نور اسلام و صفا اولا اخوان شدند آن دشمنان همچو اعداد عنب در بوستان وز دم المؤمنون اخوه، به پند درشكستند و تن واحد شدند غوره‏ای كو سنگ بست و خام ماند در ازل حق كافر اصلیش خواند نی اخی نی نفس واحد باشد او در شقاوت نحس ملحد باشد او آفرین بر عشق كل اوستاد صد هزاران ذره را داد اتحاد (مولوی)

رسول خداصلی الله علیه وآله در یك مجلس عمومی می‏فرماید: «تآخوا فی الله اخوین اخوین‏». (۳)

این پیمان برادری همگانی تنها براساس نفی انگیزه‏های قومی و قبیله‏ای و بر محور حق و همكاری اجتماعی شكل گرفت چه این كه: «انما المؤمنون اخوهٔ فاصلحوا بین اخویكم واتقوا الله لعلكم ترحمون‏». (حجرات /۱۰)

پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله بین هر مهاجر و یكی از مردم مدینه عقد برادری بست و در یك انگاره تاریخی، حضرت علی را در دنیا و آخرت برادر خود خواند كه: «انه منی و انا منه‏».

به هر ترتیب، این تصمیم داهیانه، كارآمدترین ابزار تحقق الفت فراگیر در جامعه آن زمان بود كه نشان از همه كوشش پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله برای پیدایش یك تعلق اجتماعی بالنده بر محور ایمان به خدا داشت.

محبت الهی پایه تشكیل جامعه آرمانی: جامعه مطلوب پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله، نظامی است كه تمامی اعضای آن بر محور دیانت توحیدی، پیوند برادری با یكدیگر دارند و مكلف هستند آن را استوار نگه دارند تا خداوند عزیز حكیم نیز زمینه‏های الفت و وحدت دلها را (به قدرت خود) پایدار سازد و بدین‏سان پایه‏های تفاهم اجتماعی جامعه اسلامی محكم گردد: «وان یریدوا ان یخدعوك فان حسبك الله هو الذی ایدك بنصره وبالمؤمنین × والف بین قلوبهم لو انفقت ما فی الارض جمیعا ما الفت‏بین قلوبهم و لكن الله الف بینهم انه عزیز حكیم.» (انفال /۶۲ و۶۳)

براساس مفاد آیات الهی اولا بدون تحقق الفت اجتماعی نمی‏توان سخن از جامعه كرد; ثانیا تحقق این امر تنها به ست‏خداست، ثالثا مؤمنان نیز قادرند شرایط و زمینه‏های وحدت اجتماعی را فراهم آورند. (۴)

كلام راستین خداوند پیرامون مساله برادری قبایل یثربی نیز بس گویاست; «واعتصموا بحبل الله جمیعا ولاتفرقوا واذكروا نعمهٔ الله علیكم اذ كنتم اعداء فالف بین قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا... «(آل عمران /۱۰۳)

جامعه آرمانی پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله كه در آن روح اخوت و برادری موج می‏زند، جامعه‏ای است كه در شدت بر كفر و رحمت‏به ایمان، حول یك محور، وحدت می‏یابند، یعنی: «محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الكفار رحماء بینهم‏». (فتح /۲۹)

جامعه‏ای كه مانند پیكره‏ای واحد است و تمام افراد آن در ارتباطی وحدت‏بخش با یكدیگر پایدار می‏مانند و روح عشق و ایمان مذهبی در تار و پود آن جریان دارد: «مثل المؤمنین فی توادهم وتراحمهم وتعاطفهم كمثل جسد واحد اذا اشتكی منه عضو تداعی له سائر الاعضاء بالسهر والحمی‏». (۵)

بهره‏وری از ظرفیت‏های اجتماعی: در نتیجه پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله با طرح پیمان برادری انصار و مهاجران، از ظرفیت‏خاص چارچوب اجتماعی جامعه عربی (كه حمایت از هم‏پیمانان خود بوده) در جهت اهداف تحقق امت واحده بهره برد و این موفقیت‏بارز پیامبرصلی الله علیه وآله نه تنها باعث تعجب افرادی چون ابوسفیان شد، كه حتی آثار و پیامدهای این مساوات اسلامی تا مقدم داشتن اموال و دارایی‏ها نسبت‏به یكدیگر پیش رفت. مورخان نقل می‏كنند كه در جریان برادری مهاجر و انصار، پیمانی بسته شد كه شامل مشاركت در میراث هم بود و در همین راستا رویداد تقسیم غنایم جنگی «بنی‏النضیر» از بهترین نمونه‏هاست.

به هر حال، سراسر وقایع تاریخ اسلام گویای شواهدی است كه نقش پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله را در جلوگیری از افتراق صفوف مسلمین و متقابلا بهره‏بری ابزار وحدت اسلامی نشان می‏دهد و این دستور آشكار قرآن بود كه: «ولاتكونوا كالذین تفرقوا واختلفوا...» (آل‏عمران /۱۰۵)تلاش پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله در ایجاد وحدت به اوج كوشش‏های ممكن، می‏رسد و چون آرمان وحدت را یكی از رسالت‏های الهی بعثت‏خود می‏داند; و رنج تفرق مؤمنان بر او گران می‏آید و سخت مهربان و هواخواه آنان است، پس در این راه تمام توان خود را به كار می‏برد كه: «لقد جاءكم رسول من انفسكم عزیز علیه ما عنتم حریص علیكم بالمؤمنین رءوف رحیم‏». (توبه/۱۲۸) و شاید به همین دلیل است كه خود می‏فرماید: «ما اوذی نبی مثل ما اوذیت.» (۶)

راهكار سازگاری و همدلی: موضوع «اصلاح ذات البین‏» و سفارشها و موضعگیری‏های پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله پیرامون آن نیز، در ردیف راهكارهای ایجاد برادری قرار می‏گیرد:

«... وفی الخبر عن ابی‏ایوب قال: قال رسول‏الله‏صلی الله علیه وآله: یا ابا ایوب الا ادلك علی صدقهٔ یحبها الله و رسوله قال: بلی. فقال رسول‏الله: تصلح بین الناس اذا تفاسدوا... و فی راویه تسعی فی صلاح ذات البین اذا تفاسدوا و تقرب بینهم اذا تباغضوا». (۷)

و نیز نقل شده كه درباره آیه اخوت از پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله پرسش كردند، فرمود: مزد آن كس كه در برقراری آشتی میان مردمان بكوشد; برابر مزد كسی است كه در راه خدا پیكار كند. (۸)

صاحب اثر : سیدحسین حسینی

منبع : سایت بلاغ

پی‏نوشت‏ها و مآخذ

- حمیدالله، محمد: اولین قانون اساسی مكتوب در جهان، ترجمه غلامرضا سعیدی، تهران، انتشارات بعثت، ۱۳۶۵، ص ۵۵-۶۴.

- علامه هندی، علاءالدین، كنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسه الرسالهٔ، ۱۹۸۵م، ج ۱، ص‏۱۴۹.

- آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۶۶، ص‏۲۳۵.

- تفصیل این سخن را در جای خود باید دنبال كرد; نگاه كنید: حسینی، سید حسین: «علوم انسانی اسلامی، مبنای تحقق وحدت فرهنگی‏»، نامه فرهنگ، بهار۱۳۷۷، شماره‏۲۹ و نیز: جزوه درسی «عرفان دینی‏» از همین قلم.

- روایت پیامبرصلی الله علیه وآله در كنزالعمال، جلد ۱، ص‏۱۴۹.

- علامه مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، تهران، دارالكتب الاسلامیه،۱۴۰۳ ق، جلد۳۹، ص‏۵۶.

۷- المیبدی، ابوالفضل رشیدالدین، كشف‏الاسرار و عدهٔ‏الابرار، به اهتمام علی‏اصغر حكمت، تهران، امیركبیر، ۱۳۶۱، جلد۹، ص ۲۷۱-۲۶۷.

- حاج سید جوادی و دیگران، دایرهٔ‏المعارف تشیع، تهران، سازمان دایرهٔ‏المعارف تشیع،۱۳۶۶، جلد ۱، ص‏۲۴۳.

- تاریخ پیامبر اسلام، ص‏۲۷۲.

۰- بهشتی، سید محمد، محیط پیدایش اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،۱۳۶۷، ص‏۱۴۷.

۱- ابن‏هشام، ابومحمد عبدالملك: السیرهٔ النبویه، قم، انتشارات ایران،۱۳۶۳، جلد ۴، ص‏۲۵۰.

۲- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب: تاریخ یعقوبی، لیدن،۱۸۸۳م، جلد ۲، ص‏۱۱۰.

۳- كلینی رازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق: الاصول من الكافی، تهران، دارالكتب الاسلامیه،۱۳۶۳، جلد ۸، ص‏۲۶۸.

۴- بحارالانوار، جلد۲۲، ص‏۳۴۸.

۵- مطهری، مرتضی، سیره نبوی، تهران، انتشارات صدرا،۱۳۶۷، به نقل از «هدیه الاحباب‏» داستان روایت را آورده است.

۶- مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۶۲، ص‏۷۵ و۷۶.

۷- سنن ابی‏داوود، جلد ۲، ص‏۶۲۴ به نقل منبع پیشین، ص‏۷۴.

۸- نهج‏البلاغه، ترجمه دكتر سیدجعفر شهیدی، تهران، انتشارات سهامی عامل، ۱۳۷۱، خطبه ۱۹۲، ص‏۲۱۵.

۹- تاریخ پیامبر اسلام، ص‏۱۶۸.

۰- بحارالانوار،جلد۷۳، ص‏۲۸۳.

۱- همان، جلد۱۶، ص‏۲۱۰.

۲- البخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، چهار جلدی، بیروت، دارالمعرفهٔ للطباعهٔ والنشر، بی‏تا، جلد ۲، ص‏۵۳۹.

۳- نهج‏البلاغه، خطبه ۱۰۵.

۴- پاره‏ای مورخان داستانی از كافری خشن و معاند نقل می‏كنند كه به خانه پیامبرصلی الله علیه وآله به مهمانی رفت و در نهایت‏با ایمان خارج شد. این جریان نمونه جالبی از همین تاثیر اخلاقی و الهی خاص پیامبر رحمت است. نگاه كنید: زرین‏كوب، عبدالحسین، بحر در كوزه، تهران، علمی،۱۳۶۷، ص‏۱۰۴ و ۱۰۵.

۵- شیخ صدوق، ابوجعفر، معانی‏الاخبار، تصحیح علی‏اكبر غفاری، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات،۱۳۹۹ ق، ص‏۵۱.

۶- بحر در كوزه، ص‏۱۱۵.

۷- معانی‏الاخبار، ص‏۵۱.

---