نمایه سازی ماشینی

نمایه سازی مراحل کنترل اصطلاحات تخصصی, تعین توصیفگرها و هماهنگی بین این توصیفگرها راداراست

در عصر ارتباطات و اطلاعات، نقش بنیاد‌ین تحقیق در نیل به پیشرفت و توسعه علمی – فرهنگی و اقتصادی – اجتماعی جوامع بشری از یک سو و رشد و فزونی پرشتاب دستاوردهای علمی و فنی و نیز به تبع آن متون و مدارک پژوهشی علمی و فنی، آموزشی و اطلاعاتی در سطح جهانی از سوی دیگر سبب شده که در روند ایجاد ارتباطات و اشاعه اطلاعات درحوزه گسترده اطلاع رسانی ، نمایه سازی در صدر توجه قرارگیرد و یکی از انواع پرکاربرد آن که سرعت ویکدستی در نمایه سازی را به دنبال دارد، نمایه سازی ماشینی است وآن عبارتست از انتخاب واژه های کلیدی یک اثر بوسیله روش‌های ماشینی به منظور گسترش شناسه های نمایه با استفاده از کامپیوتر برای بیرون آوردن ونشان دادن واژه های نمایه بدون دخالت انسان در حالی که یک بار برنامه، و سیاست کار آن، به ماشین داده شده است.

● مقدمه:

قرن حاضر را عصر انفجار اطلاعات نامیده اند. عصری که با افزایش سریع تعداد مدارک و توسعه رشته‌های علمی مواجه هستیم. عصری که گردآوری، ذخیره ، بازیابی و اشاعه اطلاعات به شدت تغییر یافته است. رشد و فزونی دستاوردهای علمی و فنی و افزایش متون و مدارک پژوهشی و کاهش زمان جهت بازیابی اطلاعات مورد نظر و دستیابی به مطالب روزآمدتر اهمیت نمایه سازی را روشن تر می‌سازد و این امر در راستای بهبود ارائه خدمات به کاربراست. درواقع نمایه سازی حلقه ارتباطی میان تولید کننده و مصرف کننده اطلاعات ، درجهت دستیابی آسان و سریع به دانش مورد نیاز کاربردی وسیع و اهمیتی ویژه می‌یابد.در دانشنامه کتابداری واطلاع رسانی نمایه چنین تعریف شده است: صورتی از موضوعها و واژه های مهم ودیگر مطالب یک یا چند کتاب با ارجاع به صفحاتی که این مطالب در آنها آمده است.(۳) راولی نمایه را یک رشته محلهای دستیابی سازمان یافته که استفاده کننده را از اطلاعات معلوم به اطلاعات اضافی ناشناخته راهنمایی می‌کند تعریف می‌کند.(۲) نمایه عبارتست از مجموعه شناسه های الفبایی یا نظام یافته ای که کاربر رابه جایگاه اطلاعات درون مدرک هدایت می کند.

فرایند تهیه نمایه برای یک اثر یا تحلیل محتوای اطلاعاتی یک اثر به منظوراستخراج نمایه واژه ها با شیوه ای نظام مندو موثر را نمایه سازی گویند. نمایه سازی ثبت و ضبط محتوای اطلاعاتی مدارک با استفاده از روشهای گوناگون به منظور سازمان دادن اطلاعات به قصد سهولت بازیابی می باشد. نمایه سازی یکی از رهیافت های سازماندهی مواد در علم کتابداری واطلاع رسانی است که از دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی قرن جاری روشهای آن تکامل یافته است . با حضور کامپیوتر روش های نمایه سازی دچار تحول گردیده و در حال حاضر نمایه سازی های از طریق کامپیوتر و نرم افزارهای توسعه یافته در این زمینه انجام می شود که به آن نمایه سازی ماشینی گویند. به طور کلی کاربرد کامپیوتر درنمایه سازی را به دو دسته تقسیم می کنند: نمایه سازی رایانه ای و نمایه سازی با کمک رایانه.

● نمایه سازی رایانه ای:

▪ تعریف نمایه سازی ماشینی:

نمایه سازی کامپیوتری، رایانه ای ، ماشینی و خودکار همگی با هم مترادفند و بجای یکدیگر به کار می‌روند و تعریف آنها عبارتست از انتخاب واژه های کلیدی یک اثر بوسیله روش های ماشینی به منظور گسترش شناسه های نمایه با استفاده از کامپیوتر برای بیرون آوردن ونشان دادن واژه های نمایه بدون دخالت انسان در حالی که یک بار برنامه و سیاست کارآن به ماشین داده شده است.(۳)انجام کلیه مراحل نمایه سازی کتاب اعم از انتخاب واستخراج اصطلاحات نمایه ای ازمتن ، مدخل آرایی و ارائه جاینماهای هر مدخل و چاپ نمایه توسط رایانه وبدون دخالت انسان را نمایه سازی رایانه‌ای گویند.(۷)

نمایه سازی مراحل کنترل اصطلاحات تخصصی، تعین توصیفگرها و هماهنگی بین این توصیفگرها راداراست. هنگامیکه توصیفگرها توسط نمایه ساز انتخاب می‌شوند از نمایه سازی دستی سخن به میان می آید و اگر این کار را کامپیوتر انجام دهد، نمایه سازی خودکار یا ماشینی نامیده می‌شود. جهت استفاده از روش نمایه سازی ماشینی داده ها باید به صورت ماشین خوان درآیند. اینکه واژگان از کدام محدوده متن انتخاب شوند به نرم افزار به کارگرفته شده بستگی دارد.(۸)در این نوع نمایه سازی همه امور از انتخاب کلید واژه، شماره گذاری ، ترتیب بندی و غیره توسط کامپیوتر انجام می گیرد. کامپیوتر مفاهیم مهم را که بارها تکرار شده اند و جزو کلمات غیر موضوعی زبان نیستند، به علاوه اسمهای اشخاص، مکانها وغیره رابه عنوان کلید واژه در نظر می‌گیرد.

کامپیوتر مفاهیم مهم را توسط یک نرم افزار به نام نرم افزار بسامدی استخراج می کند. مثلایک مفهوم که در ذیل یک بخش ازمتن بارها تکرارشده باشند، محتملا کلید وا ژه است، مگر آن که جزو واژگان غیر موضوعی باشد. واژگان غیر موضوعی مانند(است، که ، را و...) توسط یک فهرست به نام فهرست ایستی مشخص و نادیده گرفته می‌شود. قسمت دیگر نرم افزار یک دادگان حاوی اسمهای خاص است. نرم افزار با استفاده از این دادگان ، اسمهای خاص متن را تشخیص می‌دهد و به عنوان کلید واژه در نظر می گیرد.نمایه سازانی که با اصول تحلیل و طراحی سیستم و برنامه سازی کاربردی آشنایی دارند، می‌توانند در زمینه کامپیوتری سازی نمایه‌ سازی موثر باشند.چند نمونه از نرم افزارهای معروف نمایه سازی که در سیستمهای کامپیوتر های شخصی کار می‌کنند به شرح زیراست :

ـ INDEXING RESEARCH محصول شرکت CINDEX نرم افزار

ـ Santa Barbara Software Products محصول شرکت INDEX AID۲ نرم افزار

ـ INQUIRY محصول شرکت Indexer’s Assistant نرم افزار

ـ Norman Swartz محصول شرکت Indexit نرم افزار

ـ Bayside Indexing Service محصول شرکت MARCREX

ـ Newberry Library محصول شرکت NLCINDEX نرم افزار

(۶). Watch City Software محصول شرکت Windex نرم افزار

طرح های موفقی که دراجرای نمایه سازی ماشینی ارائه گردیده عبارتند از:

کتابخانه ملی پزشکی در آمریکا.AIMS طرح که توسط زیمنس اجراشد.COPSY و طرح LISA طرح طرح دانشکده پزشکی هاروارد: سیستمی برای یکی سیستم بازیابی هوشمند اطلاعات در مدارک بیولوژی و پزشکی بر پایه روش های آماری و زبان شناختی.

● نمایه سازی رایانه ای عمدتا به دوشیوه زیرا نجام می شود:

۱) حفظ اصطلاح:

این شیوه توسط دکتر سوزان آرتاندی در سال ۱۹۶۳ به کار گرفته شد. در نمایه سازی به شیوه حفظ اصطلاح یک تعریف عملیاتی از اصطلاحات نمایه ای لازم و ضروری است تا رایانه بتواند راهنمایی برای انتخاب موضوعهای مدرک تهیه کند، علاوه براین باید برنامه یا مجموعه برنامه های سازگار با این شیوه ساخته شود. در نظام حفظ اصطلاح سیاهه یا فهرستی به رایانه داده می‌شود که حاوی کلمات کلیدی است و به نظام گفته می‌شود، هریک از کلمات این لیست را که درمتن بود ،حفظ کند و آنرا به عنوان اصطلاح نمایه ای انتخاب کند. دراین روش استفاده از اصطلاحات از پیش انتخاب شده راهنمای خوب ومفیدی است و امکان انتخاب واژه های استفاده شده به وسیله مولف مدرک را فراهم می‌کند. نقطه ضعف این روش این است که تضمینی وجود ندارد تا تمامی مفاهیم موضوعات جدید ومهم نمایه‌‌سازی شوند.

۲) حذف اصطلاح:

درشیوه حذف اصطلاح یک سیاهه بازدارنده به رایانه داده می شود که کلمات فهرست را هرکجا که بودحذف کند و بقیه را به عنوان کلید واژه انتخاب نماید.نمایه سازی کوئیک و کواک از نوع حذف اصطلاح هستند. در این شیوه آنچه راکه نباید کلیدواژه تلقی شود، حذف می‌شود.

مرضیه خالوئی

(دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه الزهرا)

کتابنامه

۱. دیانی، محمدحسین(۱۳۷۹). مواد وخدمات مرجع : فشرده درسها.تهران: انتشارات کتابخانه رایانه‌ای.

۲. راولی ، جنیفرای(۱۳۷۴). نمایه سازی و چکیده نویسی. ترجمه جعفر مهراد. تهران : سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

۳. سلطانی، پوری. راستین، فرودین(۱۳۸۱).اصطلاحنامه کتابداری . تهران : فرهنگ معاصر.

۴. فوگمان، روبرت(۱۳۷۴). تحلیل موضوعی و نمایه سازی: مبانی نظری و توصیه های عملی . تهران : کتابخانه ملی.

۵.لارج، آندرو.تر، لوسی.هاتلی، ریچارد(۱۳۸۳). جستجوی اطلاعات در عصر اطلاعات: اصول و مهارتها. ترجمه زاهدبیگدلی.ویراسته زهیر حیاتی. تهران: نشر کتابدار.

۶.محمدی فر ، محمدرضا(۱۳۸۱). مبانی نمایه سازی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات.

۷.نوروزی، علیرضا(۱۳۸۰). نمایه سازی کتاب: راهنمای برای ناشران، نمایه سازان، کتابداران، مولفان و مترجمان. تهران: چاپار.

۸. نیاکان، شهرزاد(۱۳۸۳). نمایه سازی ماشینی. تهران. مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.

۹.یوسفی، احمد."اصول و روشهای نمایه سازی رایانه ای". فصلنامه کتاب. دوره ۹،شماره۲،ص۶۰-۴۸.

۱۰. Bakewell, K.G. B (۱۹۷۸). Classification and Indexing Practice. London: Clive Bingly.

۱۱. Evans, Richard T. Computerized indexing service for publishers, authors, packagers and corporations. Available from: www.Mindsping.com

---