جستاری درباره وضعیت پخش فیلم در سینمای ایران

سینما در دنیای امروز به عنوان یكی از مهم ترین عناصر و ابزارهای تولید و انتقال فرهنگ, تفكر و ایدئولوژی مطرح شده است و می توان آن را آمیزه ای از دو عنصر برجسته هنر و صنعت نامید از سوی دیگر شاید مقایسه فیلم با محصولات كشاورزی دور از ذهن نباشد

سینما در دنیای امروز به عنوان یكی از مهم‌ترین عناصر و ابزارهای تولید و انتقال فرهنگ، تفكر و ایدئولوژی مطرح شده است و می‌توان آن را آمیزه‌ای از دو عنصر برجسته هنر و صنعت نامید. از سوی دیگر شاید مقایسه فیلم با محصولات كشاورزی دور از ذهن نباشد.

همان گونه كه در كشاورزی سه مرحله "كاشت"، "داشت" و "برداشت" برای تولید محصول پشت سرگذارده می‌شود، برای تهیه فیلم‌ نیز باید سه مرحله "پیش تولید"، "تولید" و "پخش" را در نظر گرفت، بنابراین نتیجه تمام تلاش‌ها و زحمات و همچنین هزینه‌های مالی و زمانی یك گروه در مرحله پخش مشخص می‌شود. به عبارت دیگر، مرحله پخش فیلم نه تنها به هیچ وجه از اهمیت كمتری نسبت به دو مرحله دیگر برخوردار نیست، بلكه شاید بتوان آن را بسیار مهم‌تر هم به‌شمار آورد.

پخش مناسب به خوبی می‌تواند فیلم را مطرح كرده و برعكس پخش نامناسب می‌تواند فیلم را به ورطه سقوط بكشاند. بدیهی است مدیریت قوی در زمینه پخش فیلم در داخل و خارج از كشور، نتیجه تولید فیلم را بسیار مطلوب‌تر ارائه خواهد كرد. برای اثبات این مدعا، كافیست بدانیم كه در برخی كشورهای موفق در امر سینما، فیلمی ساخته نخواهد شد مگر آن كه در ابتدا، پخش كننده‌ای وظیفه پخش آن را بر عهده بگیرد. با این همه در كشور ما گویی این مهم نادیده انگاشته شده و برخلاف تولید فیلم، هیچ كس به فكر ارائه مناسب این فیلم‌ها به مخاطب نیست. ناگفته پیداست كه پخش فیلم و به عبارت بهتر پخش مناسب فیلم به ابزار گوناگونی از قبیل تبلیغات مناسب، سالن‌های سینمای مناسب، شیوه‌های جدید در پخش و بازاریابی و ... نیازمند است.

اما آیا تبلیغاتی كه برای فیلم‌های سینمایی ما در نظر گرفته می‌شود مناسب است؟ آیا مسؤولان به بازاریابی صحیح و پخش فیلم در كشورهای خارجی‌ اندیشیده‌اند؟

یك فیلم تولید شده در كشورهای موفق در حوزه سینما، در بیش از ۳ هزار سالن سینما و كشورهای گوناگون اكران می‌شود، اما فیلم‌های تولید شده در ایران چطور؟ وضعیت اسفناك سالن‌های سینما نیز كه حكایت "عیان و بیان" دارد. پیش از انقلاب اسلامی كشوری با حدود ۳۰ میلیون نفر جمعیت، دارای حدود ۴۲۰ سالن سینمای تقریباً جدید بود. ولی اكنون با جمعیتی حدود ۶۵ تا ۷۰ میلیون نفر دارای ۲۷۰ سالن سینماست كه اغلب كهنه و فرسوده بوده و از نظر موقعیت مكانی بسیار نامناسب هستند. این در حالی است كه مطابق با استانداردهای بین‌المللی، این تعداد جمعیت به حدود ۲ هزار سالن سینما با كیفیت مناسب نیازمند است. در این میان تعداد ۱۰۶ دفتر فیلم در كشور در حال فعالیت هستند كه از این تعداد تنها ۳۴ دفتر مبادرت به پخش فیلم می‌كنند و سایرین تنها به تولید فیلم مشغولند.

به این ترتیب آیا برای پخش فیلم مفهومی وجود خواهد داشت و پخش كننده فیلم چقدر قدرت فعالیت‌های گسترده دارد؟

این گزارش سعی دارد وضعیتی تازه از موضوع پخش فیلم در ایران را ارائه دهد، اما این موضوعی گسترده و فراگیر است و نمی‌توان با یك گزارش، همه جوانب آن را بررسی كرد. از این رو، پرونده این موضوع را همچنان گشاده می‌گذاریم تا صاحب‌نظران دیگر نیز بتوانند اندیشه‌ها و راهكارهای خود را درخصوص حل مشكل پخش فیلم؛ مطرح سازند.

● اكران فیلم‌ها

وضعیت اكران فیلم یكی از مهمترین جنبه‌های پخش فیلم است. در بررسی این موضوع "سیروس تسلیمی" - مدیر دفتر تولید و پخش فیلم رسانه فیلم امید- وضعیت حاكم را بسیار عجیب و غیر عادی خوانده و می‌گوید: ایران شاید تنها كشوری است كه از نظر تولید فیلم در سطح ده كشور نخست (سالانه ۷۰ فیلم) بوده ولی تعداد سالن‌های سینمای مناسب نمایش فیلم در آن حتی به تعداد تولید فیلم در آن نمی‌رسد. در حالی كه اغلب كشورهای دیگر دارای سالن‌های سینمایی بسیار مدرن و فراوان هستند و تولید فیلم ندارند.

همچنین "علی اكبر ثقفی" - مدیر دفتر تولید و پخش فیلم آبگون- سیستم پخش فیلم را در سینمای ایران سنتی و تجربی می‌داند. وی با اشاره به هزینه‌های تبلیغات، دستمزد پخش كننده و سینما‌دار اضافه می‌كند: تنها یك سوم فروش فیلم سهم تهیه كننده خواهد بود و این موضوع تهیه كننده را با خطر مواجه می‌كند. در زمینه اكران فیلم، مكانیزم سازمان یافته‌ای برای كنترل وجود ندارد و تهیه كننده مطابق با روال تجربی فیلم را در اختیار پخش‌كننده و وی مطابق با همین روال فیلم را در اختیار سینما‌دار قرار می‌دهد. از سوی دیگر "غلامرضا موسوی" - مدیر دفتر تولید و پخش فیلم رسانه فیلمسازان- مشكل پخش فیلم را در ارتباط تنگاتنگ با تعداد سالن‌های سینمای موجود در كشور خوانده و می‌افزاید: زمانی می‌توان تنها از مشكل پخش صبحت كرد كه سالن‌های سینما در سراسر كشور و به تعداد كافی وجود داشته باشد.

بدیهی است كه با سیستم موجود، پخش كننده نمی‌تواند برنامه‌ریزی صحیحی داشته باشد. ضمن آن كه ما به سالن‌های سینما به شكل كمپلكس یا مجتمع‌های سینمایی نیازمندیم.

پخش فیلم در دنیا در ابتدا از سالن‌هایی با تعداد صندلی بالا آغاز می‌شود و به تدریج به سالن‌هایی با تعداد صندلی كمتر می‌رسد. با این عملكرد، اكران فیلم تداوم بیشتری خواهد یافت. اما در كشور ما ۸۰ سالن از كل سالن‌های كشور در تهران متمركز شده و اغلب مردم سالن‌های دو محور خیابان‌های ولیعصر و شریعتی را ترجیح می‌دهند.

بنابراین تنها دو گروه سینمایی در اكران فیلم‌ها نقش اساسی دارند و پخش‌كننده مجبور است نسبت به این سینما‌های محدود برنامه‌ریزی كند. "منوچهر زبردست" - مدیر پخش دفتر تولید و پخش فیلم شكوفا فیلم - نیز به وضعیت نامناسب سالن‌های سینما اشاره كرده و می‌گوید: اگر در مناطق غرب و شمال تهران سالن سینما داشته باشیم، فیلم‌ها با فروش بالاتری روبه‌رو خواهند بود. اما سالن‌های سینمایی موجود علاوه بر موقعیت مكانی نامناسب از قدمت زیادی برخوردارند و حتی دستگاه‌های نمایش و صندلی‌های آنها كیفیت مطلوبی ندارند. "سید احمد میر اعلایی" - مدیر دفتر تولید و پخش ماهد فیلم- نیز تهیه كنندگان علاقه‌مند به ارائه فكر و اندیشه را در این زمینه دچار نوعی دلزدگی و نگرانی می‌داند و تأكید می‌كند: تعداد سالن‌های سینما به نسبت رشد جمیعت و به ویژه جمیعت جوان بسیار نگران‌كننده است. علاوه بر آن همین سالن‌ها هم رو به تعطیلی و سینماداران ناراضی هستند.

وی دو قشر تهیه كننده و سینما‌دار را به نوعی از خود گذشته دانسته و معتقد است تهیه كننده برای تولید هزینه ‌می‌كند و سینما‌دار برای عرضه همان تولید تجهیزاتی را در اختیار می‌گذارد. اما در صورت شكست فیلم، تهیه كننده ضربه اصلی را متحمل می‌شود.

● هزینه‌های پخش فیلم

غلامرضا موسوی در زمینه نحوه گردش مالی دفاتر پخش فیلم، حق این دفاتر را تنها ده درصد از فروش خوانده و معتقد است: در ایران كمترین درصد متعلق به پخش است در حالی كه در زمینه توزیع كتاب و مطبوعات این رقم به ۳۵ درصد هم می‌رسد. وی دلیل رشد نكردن این رقم را اقدامات اتحادیه تهیه كنندگان در جهت حفظ منافع تهیه كنندگان می‌داند.

منوچهر زبردست هزینه‌های پخش فیلم را در حال حاضر بالغ بر چهل تا پنجاه میلیون تومان و شامل تكثیر كپی‌های فیلم، چاپ پوستر، پلاكارد، تراكت و تبلیغات بزرگ شهری و مهم‌تر از همه تیزرهای تلویزیونی می‌داند. سیروس تسلیمی نیز در بخش هزینه‌های پخش فیلم به موضوعاتی چون لابراتوار، تبلیغات تلویزیونی، صفحه‌های بزرگ تبلیغاتی سطح شهر و... اشاره كرده و می‌افزاید: كم‌ترین هزینه اكران فیلم سی میلیون تومان بوده و گاه به مبلغی بالغ بر ۵۰ میلیون تومان می‌رسد كه پخش فیلم این هزینه‌ها را پرداخت كرده و سپس به میزان ده درصد از فروش فیلم دریافت می‌دارد.

وی با اشاره به پورسانت پخش فیلم در اروپا به میزان ۳۵ الی ۴۰ درصد از فروش و در آمریكا به میزان ۳۰ درصد از فروش اشاره كرده و می‌افزاید: امروزه هزینه‌های پخش فیلم، گاه به ۴۰ درصد هزینه تولید می‌رسد و با شكستی كه برخی فیلم‌ها از نظر تجاری متحمل می‌شوند، روز به روز از فعالیت دفاتر پخش، كاسته می‌شود. "میراعلایی" از عملكرد نامناسب اغلب دفاتر پخش فیلم گله‌مند است و می‌گوید: این دفاتر با ایجاد نوعی مافیا به سینمای كشور ضربه می‌زنند، درحالی كه اگر تولید كننده فیلم را تولید نكند دفاتر پخش نیز خسارت خواهند دید.

تولید‌كنندگان فیلم به امید پخش، مشكلات خود را حل می‌كنند اما وقتی با دفاتر پخش رو به رو می‌شوند، شرایط بسیار ناامید كننده است. علاوه بر آن دفاتر پخش دولتی و شبه دولتی در چند سال اخیر با عملكرد نامطلوب در بروز معضل پخش، سهم به‌سزایی داشته و به سینما لطمه‌های فراوانی وارد كرده‌اند در حالی كه می‌توانستند همین سهم را در رشد سینمای ایران داشته باشند. وی در ادامه به نبود شناخت صحیح از روان‌شناختی در دفاتر پخش، سخن به میان می‌آورد و اضافه می‌كند:

در حال حاضر دفاتر پخش تنها در اندیشه دستمزد هستند و برخی از آنان حتی تأثیر گرافیك در روان‌شناسی اجتماعی و نوع جذابیت در فرهنگ مردم را نمی‌شناسند و تبلیغات نادرست آنها، گاه حتی تماشاگران را از سینما دور می‌كند.

دفاتر پخش تنها از جنبه سرمایه‌گذاری وارد عمل می‌شوند و در همین زمینه نیز اغلب به بن‌بست می‌رسند و مادامی كه دفاتر پخش فیلم به شناخت لازم مجهز نشوند، سینما با خطر رو به روست و باید خسارت بپردازد. از سوی دیگر علی اكبر ثقفی مبلغ دستمزد پخش كننده را به ظاهر ده درصد و در حقیقت بین ۱۵ تا ۲۰ درصد معرفی كرده و ادامه می‌دهد: ده درصد از فروش فیلم متعلق به پخش كننده و بین ۵ تا ۱۰ درصد فروش نیز هزینه‌های پخش است كه این هزینه‌ها بر عهده تهیه كننده است كه اگر در این هزینه‌ها و به ویژه در هزینه‌های تبلیغات، سینمادار و پخش‌كننده نیز حتی به میزان یك یا دو درصد مشاركت داشته باشند، تهیه‌كننده، بیشتر برای پرداخت هزینه‌ها ترغیب خواهد شد.

● مقایسه با كشورهای خارجی

"جلال قزل ایاق" - مدیر دفتر تولید و پخش فیلم نگین شهر فیلم - یكی از دلایل موفقیت برخی كشورها را در امر سینما، تهیه و تولید فیلم به صورت جهانی می‌داند. بدیهی است در این صورت راهكارهای بهتر و جدیدتری برای رسیدن به هدف كه همانا پخش مطلوب است وجود خواهد داشت. وی در این زمینه ادامه می‌دهد: به عنوان نمونه در آمریكا هر فیلم در ۳۷۰۰ سالن اكران می‌شود كه این گونه عملكرد برای ما امكان‌پذیر نیست و اگر بخواهیم به شیوه آنان عمل كنیم، راه رفتن خود را نیز از یاد خواهیم برد.

بنابراین نمی‌توانیم خود را با آنان مقایسه كنیم. علی اكبر ثقفی نیز در این زمینه به پخش فیلم در بازارهای جهانی به وسیله كمپانی‌های اروپایی و آمریكایی اشاره كرده و می‌گوید: در این صورت اگر در كشوری پخش فیلم با شكست مواجه شود، امید به فروش فیلم در كشورهای دیگر وجود دارد، اما پخش كننده‌های ایرانی بازار بین‌المللی را در اختیار نداشته و دارای پخشی گلخانه‌ای و تجربی هستند. حتی اگر یك فیلم ایرانی در یك كشور خارجی اكران شود- كه این موضوع شامل همه فیلم‌ها نیست- باز هم سرمایه قابل‌توجهی را به تهیه‌كننده بازنمی‌گرداند، منطق اصولی در این زمینه حكم می‌كند كه ما دفاتر و نمایندگی‌هایی در كشورها و قاره‌های گوناگون داشته باشیم تا فیلم‌های ایرانی را در آن كشورها اكران كنند.

غلامرضا موسوی در این زمینه به دلیل كمبود سالن در كشور ما و وجود ۵ هزار سالن سینما در كشوری چون فرانسه با جمعیتی كمتر از كشور ما این مقایسه را تا حدی نادرست خوانده و ادامه می‌دهد: پخش فیلم در كشورهای گوناگون دارای شیوه‌های متفاوتی است. در كشور ما به دلیل كمبود سالن و مشكلات یاد شده پخش فیلم هنوز به شكل سنتی باقی مانده و پخش‌كننده نمی‌تواند برنامه‌ریزی خاصی در این زمینه صورت دهد. همچنین در ایران بیشتر فیلم‌های داخلی پخش می‌شود و شاید علت مخالفت تهیه‌كنندگان با ورود بی‌‌رویه فیلم‌های خارجی كمبود سالن سینماست. بنابراین نمی‌توان ایران را در این زمینه با كشورهای خارجی پیشرفته مقایسه كرد ولی با توجه به ویژگی‌ها و شرایط موجود، عملكرد پخش‌كنندگان فیلم مطلوب است.

ساسان پارسی

---