خشت

کم‌کم به گل بی‌شکل، با دست شکل داده شد، و خشت‌های نخستین که بفرم بیضوی شباهت دارد پدید آمد. در ساختمان‌ها نخست این خشت‌ها بگونه‌ٔ خام و گاهی نیز خشک نشده به‌کمک ملات گل در ساختن …

کم‌کم به گل بی‌شکل، با دست شکل داده شد، و خشت‌های نخستین که بفرم بیضوی شباهت دارد پدید آمد. در ساختمان‌ها نخست این خشت‌ها بگونه‌ٔ خام و گاهی نیز خشک نشده به‌کمک ملات گل در ساختن دیوارها بکار می‌رفت. گاهی نیز خشت‌ها را در آفتاب خشک کرده، سپس در ساختمان بکار می‌بردند. نکته جالب توجه در آثار خانه‌های هزاره‌های پنجم پیش از میلاد در سیلک آنست که در آنها رده‌ەای خشت بصورت متناوب روی هم چیده شده و سازندگان دانسته شکاف‌ها را روی هم قارر نداده‌اند. این روش که بی‌گمان پایه آزمایشی داشته است موجب افزایش ایستائی دیورا می‌شده است. در دورهٔ سوم از تاریخ تکامل مصالح گلی و خاکی، خشت‌هائی که در کالبدهای چوبین ساخته می‌شد پدید آمد. این خشت‌ها به‌کمک کالبد، شکل راستگوشه بخود می‌گرفته‌اند و از دیدگاه هندسی منظم‌تر از خشتهای دستی بوده‌اند. خشت‌های قالبی پس از خشک شدن در آفتاب در ساختمان بکار می‌رفته‌اند. فراهم آوردن خشت‌های قالبی در سده‌های پسین نیز با همان روش نخستین در ایران ادامه یافت. مردمان باستان با آزمایش متوجه شده بودند که خشت‌های ساخته شده از خاک رس پس از خشک شدن جمع شده و ترک می‌خوردند. برای جلوگیری از جمع شدن و ترک خوردن، و برای اینکه خشت سختی و ایستائی بیشتری پیدا کند، همراه با گل مقداری پوشال و الیاف گیاهی و کاه مخلوط می‌کردند. می‌توان گفت که آن کار، نخستین گام در راه ساختن مصالح مرکب (کمپوزیت) و نیز پیشاهنگ کاربردهای بعدی کاه در گل بوده است، همین گام در واقع از دیدگاه تاریخی مقدمهٔ تهیه مصالح مسلح، مثل بتن مسلح، که در آنها الیافی با توان کششی، کشش را بر خود هموار می‌کند و به ایستایی جسم بدون قابلیت کششی می‌افزاید، بشمار می‌آید.

کوره‌های آجر

تاریخ پیدایی نخستین کوره‌های پخت خشت، برای تهیه آجر، و نیز کوره‌های پخت ظروف گلی، برای فراهم آوردن آوندهای سفالی، با یکدیگر پیوسته است. خشت‌های پخته از هزاره‌های چهارم پیش از میالد به دست بابلیان ساخته می‌شده است.

آجر خود واژه ایست بابلی و خشت‌ەائی که بر آن فرمان‌ها، منشورها و (دادها) قوانین را می‌نوشتند آجر خوانده می‌شده است. در ایران بقایای کوره‌های آجرپزی در شوش و سیلک که تارخی آنها به هزارهٔ چهارم پیش از میلاد می‌رسد، پیدا شده است. ابتدا کوره‌های آجرپزی نیز قطعاً از تاق‌هائی که در آن لایه‌های خشت و هیزم روی هم چیده می‌شده تشکیل می‌یافته است.

کوره‌های پیدا شده در شوش از لایه‌های اولیه تمدن این منطقه است. اندازه‌های این کوره بزرگ و در خور نگرش بوده است. از اتاق آتش این کوره‌ەا که در زیر قرار داشته ور ی آن خشت چیده می‌شده جز کف سوراخ سوراخ آن به پهنای ۱/۷۶ متر چیزی بر جای نمانده است. در زیر این قسمت ساختمانی است با سقف تاقی شکل که یک متر بلندا دارد. گفته شده است که در این قسمت آتش برافروخته و سوخت از دریچه مدور کناری که می‌توانست آنرا با آجر ببندند بداخل کوره گذاشته می‌شد. در اتاق آتش نیز جایگاهی گرد، کار دودکش را انجام می‌داد. نوع دیگر از کوره‌های پخت گل (خشت و ظروف گلی و غیره) کوره‌هایئ بوده که در آن کف کوره گود و سوراخ سوارخ ساخته می‌شده است. این نوع کوره، که در لایهٔ سوم سیلک یافت شده، از نوع کوره‌های ایستاده بشمار می‌رود.

در زیر این نوع کوره چند گذرگاه ساخته می‌شده است که به سه راه خروجی می‌رسیده و چنین پیدا است که این گذرگاه‌ها برای هواگیری جاسازی شده بوده است. در این کوره سوخت و آوندهای گلی با هم در یکجا قرار می‌گرفته است.

آجر افزون بر ارزش فرمی دارای ویژگی‌های دیگر نیز هست که در طی تاریخ ساختمانی در ایران از آن ویژگی‌ها بهره‌برداری شده است. کوچک بودن اندازهٔ آجر و اینک آجر معمولاً با انواع ملات خوب سازش دارد موجب آن است که به ساختمان آجری قابلیت پذیرش داده شود. البته اندازه‌های آجرها از دوره‌ای به دورهٔ دیگر متفاوت بوده است. اندازه‌های آجرهای دورهٔ ساسانی بیشتر ۷ تا ۸ سانتی‌متر در ۴۴٭۴۴ سانتی‌متر بوده است. در ایران، که از قدیم سرزمین زلزله‌خیز بوده و ساختمان‌های آن هر چند سال یکبار زیر فشار زلزله‌های سخت قرار می‌گرفته‌اند، این قابلیت در ساختمان برتری خوبی بشمار می‌آمده است. این تغییر فرم‌پذیری توان ساختمان و ایستایی آن را در برابر فشارهای زمین‌لرزه افزایش می‌داده است. افزون بر فشارهای زلزله، گاهی نیز در پایه‌های ساختمان‌ها نشست‌هائی به‌وجود می‌آمده است. ویژگی کشنده (ارتجاعی) ساختمان‌های آجری موجب آن بوده که با ایجاد ترک‌های موضعی نشست‌های نامبرده جبران شود، در حالی‌که اگر ساختمان سخت و تغییر شکل‌ناپذیر می‌بوده، احتمال خراب شدن آن می‌رفته است.