درباره «دستیار شیطان»

اخلاق خوب است, سیاست شاید خوب باشد, ماکیاول بد است و به طور معمول اکثر مطالبی که در مورد اخلاق و سیاست نوشته شده با تفاوتی مختصر در نگارش شامل جملات فوق بوده و پس از فصلی شرح و بسط پندهای اخلاقی نتیجه گیری شده است که «سیاست خوب باید اخلاقی باشد »

اخلاق خوب است، سیاست شاید خوب باشد، ماکیاول بد است و.... به طور معمول اکثر مطالبی که در مورد اخلاق و سیاست نوشته شده با تفاوتی مختصر در نگارش شامل جملات فوق بوده و پس از فصلی شرح و بسط پندهای اخلاقی نتیجه‌گیری شده است که «سیاست خوب باید اخلاقی باشد.»

«دستیار شیطان» (لقبی که اخلاق‌گرایان پس از مطالعه کتاب شهریار ماکیاول برای وی برگزیده‌اند) قرن‌ها پیش سعی داشت تا با گذر از اندیشه کلاسیک فلسفه سیاسی، نوعی فلسفه سیاسی جدید را بنیاد نهد.طرح نوین ماکیاول درست یا غلط‌، برخلاف افلاطون و ارسطو که سیاست را ابزار برقراری ایده‌های اخلاقی می‌دانستند، تلاش داشت تا ضمن «تحدید دامنه سیاست» اخلاق را به چارچوب سیاست فروکاهد.

افلاطون در «کتاب اول جمهوری» از ضرورت و معنای عدالت سخن می‌گوید تا به این نتیجه برسد که چه دولتی برای برقراری عدالت لازم است و ارسطو از بررسی ذات و تمایلات انسان می‌خواهد نتیجه‌گیری کند که برای داشتن جامعه اخلاقی کدام طبقه می‌باید حاکم باشد؛ اما ماکیاول برخلاف این دو همه چیز را در درون دولت خود می‌بیند و در اندیشه‌اش این دولت نیست که بر بنیاد اخلاق شکل می‌گیرد بلکه اخلاق است در درون دولت قرار دارد.

ماکیاول پس از کتاب ‌«شهریار» که لبریز از راهنمایی‌های متنوع برای چگونگی مواجهه مردم جهت کسب قدرت و تظاهر بود کتاب دیگری هم جهت ادامه حفظ و فعالیت دولت نوشت که اخلاق‌گرایان تلاش چندانی برای بررسی آن نمی‌کنند.

کتاب بعدی ماکیاول یعنی «گفتارها» از آزادی و فضایل آن تعریف كرده و از جمهوری روم و آزادی‌های آن و از حق مردم برای تصمیم‌گیری در امور سیاسی و مدنی خود دفاع می‌کند و با توجه به ظاهر متفاوت مطالب مطرح شده در این کتاب‌ها برای بررسی نظریات ماکیاول دو کتاب «شهریار» و «گفتارها» باید به عنوان دو بعد مکمل اندیشه وی بررسی شود.

ماکیاول در ‌«شهریار» با فرض این موضوع که اخلاق سیاسی و عدالت و حتی آزادی جز در میدان دولت امکان بروز و ظهور ندارند با قائل شدن به تقدم تشکیل دولت برای برقراری آزادی، عدالت و حکمرانی اخلاقی، شهریار را به همه کاری برای پایه‌گذاری دولت مجاز می‌داند.

اما شرط برقراری و دوام حکومت را آنگونه که در «گفتارها» شرح می‌دهد در آزادی می‌داند در یک کلام دیدگاه رئالیستی ماکیاول اگرچه اعتقاد دارد تشکیل دولت تنها بر مبنای زور ممکن است، اما تداوم دولت را با زور ممکن نمی‌داند.اخلاقی که ماکیاول در فاز تاسیس دولت از آن دفاع می‌کند را شاید نتوان با اصول اخلاقی مشخصی قابل‌قبول دانست اما ماکیاول در عین اینکه ارزش‌های عام اخلاقی را نفی نمی‌کند معتقد است که حوزه سیاست اخلاق خاصی خود را دارد و ارزش سیاست این است که در راستای اعتلای دولت متبوعش تا چه اندازه کارآمدی دارد.

در منظومه ماکیاول سیاستمدار کسی است که به بهترین وجهی وظایف ناشی از حرفه کشورداری را انجام دهد؛ از دید ماکیاول سیاست‌مدار نباید براساس شرافت اخلاقی شخصی کشورداری کند، اما مردم خود را در فلاکت و بدبختی غوطه‌ور نماید و این فیلسوف متهم به ضدیت با اخلاق در جهان مدرنی که دیگر وظیفه حکومت رساندن مردم به سعادت و خیر اخروی نیست، سیاست اخلاقی را سیاستی می‌داند که در حکومت زمینه‌هایی چون رفاه و امنیت را برای افراد جامعه ایجاد کند تا خود آنها مصلحت شخصی خود را تشخیص دهند.

سال‌های سال است که دیوار ماکیاول به کوتاه‌ترین دیوار مقابل حملات مدعیان اخلاق بدل شده اما تمام داستانی که در این سال‌ها بر سر بد یا خوب بودن ماکیاول جریان دارد درگیری دیرینه دو نگرش معروف به اخلاق است. دو سوژه‌ای که تعبیر «اخلاق اعتقاد» و «اخلاق مسوولیت» ماکس‌وبر یا «حقیقت» و «مصلحت» در کلام شریعتی موید آن است و بسیاری اگر ترجمه‌ای نه به صراحت‌لهجه و فاش‌گویی ماکیاول از یکی از آن دو را بشنوند نمی‌توانند نقد جامعی بر آن وارد سازند.

شاید اخلاق سیاسی مد نظر ماکیاول در تاسیس یک جامعه با سیره پیامبر اسلام (ص) در تاسیس جامعه اسلامی‌ همخوانی نداشته باشد اما امروز بسیاری از مدعیان هدایت و راهبری مردم به سمت اهداف اسلام ایجاد جامعه مورد نظر خود را از راه‌های پیشنهادی ماکیاول غیراخلاقی نمی‌دانند و معتقدند که شاید «هدف وسیله را توجیه نکند» اما «هدف مقدس» مطمئنا می‌تواند توجیه‌گر دست یازیدن به هر وسیله‌ای باشد.

این جماعت در حالی که همزمان با ذم ماکیاول در عمل برای ایجاد یک حکومت راهکارهای وی را به کار می‌بندند از آن مقدار صداقت و اخلاق نیز بهره‌ نبرده‌اند که حداقل در فاز اداره جامعه نیز به راهبردهای پیشنهادی وی پایبند باشند.

علی اكرمی