حج, فرصت ارتقای زندگی

گفت و گو با معاون توسعه مدیریت و منابع بعثه رهبر معظم انقلاب

صحبت از تاریخ ایجاد محدوده خانه خدا تا کعبه‌ای که امروز ما برای اجرای مراسم حج به آن می‌رویم، موضوع اصلی گفت‌و‌گویی بود که با دکتر حشمت‌الله قنبری، معاون توسعه مدیریت و منابع بعثه رهبر معظم انقلاب و مشاور نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت و مدیرعامل موسسه فرهنگی ـ هنری مشعر انجام دادیم؛ مصاحبه‌ای که در دفتر ایشان در همین موسسه صورت گرفت.

هرچند دکتر قنبری تاکید داشتند که ما علاوه بر مباحث تاریخی نیاز داریم که جنبه های معناشناسانه حج را نیز بیابیم تا از این طریق اعمالمان در حج از روی نادانی و کم اطلاعی نباشد، بلکه به گونه ای باشد که زندگی پس از حجمان را نیز آباد کند.

کعبه از چه زمانی اعتبار خاص خودش را داشته است؟

سرزمین مکه و صحن مسجد الحرام، بر اساس روایات و اخباری که در اختیار ماست، در حادثه دحوالارض اولین بخشی بود که در زمین از زیر آب بیرون آمد. این خانه نیز، براساس آیه إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمینَ (سوره آل عمران، آیه ۹۶) اولین خانه ای بود که برای مردم مقرر شد. بی تردید، اولین کسی که موضع کعبه را معین کرد، حضرت آدم (علیه السلام) بود. کعبه در آن زمان ارتفاع خاصی نداشت، ولی حدودش معین شد.

اخبار چه ویژگی های خاصی را به کعبه نسبت می دهند؟

نخست آن که، اول خانه ای است که از ناحیه غیب برای مردم وضع شد تا به آنجا بروند. تاکید می کنم که اولین قبله نبوده، اولین خانه بوده است. دیگر آن که براساس آیه فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهیم... (سوره آل عمران، آیه ۹۷) نشانه های آشکار الهی در این خانه نهادینه شده است، مانند: مقام ابراهیم خلیل الرحمن، سنگ حجر الاسود و حجر اسماعیل که در آن ۷۰ پیغمبر دفن شده اند. توبه آدم در اینجا پذیرفته شده است. آنجا سرزمین امن است. در ادامه آیه ۹۷ از سوره آل عمران آمده است: وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنا. این امن بودن حفظ امنیت جانی مردم براساس ضوابط عرب نیست.

چه نشانه هایی می توان در خانه کعبه یافت که نماد اندیشه های اصیل اسلامی باشد؟

در اینجا حضرت آدم، نبی شد. حضرت ابراهیم اذان گفت. پس کعبه رکن توحید است. چون انبیا غالبا در آنجا و مقام خاتمیت نیز در آنجا به پیامبری رسیدند و دین خود را گسترش دادند، پس کعبه رکن نبوت هم هست. در آخرالزمان، قیام امام زمان نیز از کنار کعبه خواهد بود، پس کعبه رکن انتظار نیز هست. دو حلقه نیز دارد. یکی آن که وصی حضرت رحمه للعالمین داخل کعبه به دنیا آمده بود. کعبه مسلمین ابتدا کجا بود؟ قدس. یکی از تفاوت های بیت المقدس و کعبه در این است که در کعبه کسی به دنیا آمد و در قدس، مادر حضرت عیسی را بیرون کردند و مادر امام علی(علیه السلام) را به داخل خانه با شکافتن دیوار دعوت کردند. در هر طوافی هم که صورت می گیرد، یک بار خانه زادگاه ولایت در اسلام، طواف می شود. بنابراین کعبه رکن امامت نیز به حساب می آید. در وسائل الشیعه آمده است که امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: إِذَا حَجَّ أَحَدُکُمْ فَلْیَخْتِمْ بِزِیَارَتِنَا لِأَنَّ ذَلِکَ مِنْ تَمَامِ الْحَجِّ. یعنی هنگامی که هریک از شما حج را انجام دادید، آن را به زیارت ما تمام کنید. نه زیارت قبور و... بلکه به دیدن خود ما بیایید. یعنی ما امامان زنده هستیم. نکته دیگر این که، کعبه ای که اولین خانه بود، در آخرین دین الهی، به عنوان قبله برای همیشه معرفی شد. یعنی اولین خانه، آخرین قبله شد. جالب است که بدانید پیامبر اسلام(ص) فقط یک بار حج انجام داده اند و این حج به مساله غدیر و ولایت رسید و در این مراسم نیز مردم مدینه ، عراق و مکه را نیز با خود برد. اگر اعلام ولایت فریضه نبود، پیامبر اینچنین مردم را جمع نمی کردند، زیرا ولایت تکلیف الهی است که پس از اتمام حج به دست می آید، لذا پیامبر اسلام(ص) دست حج را در غدیر خم، در دست علی (علیه السلام) گذاشت. پس از آن مردم متفرق شدند. پس باز هم اثبات می شود که کعبه رکن امامت است. حرکت امام حسین (علیه السلام) نیز از سمت کعبه بود، پس رکن شهادت نیز هست.

تاکنون چند بار در طول تاریخ تصمیم گرفته اند که خانه کعبه را ویران کنند و چند بار در این اقدام موفق شدند؟

معتبرترین نقلی که در این زمینه در کتب تاریخی وجود دارد، ماجرای ابرهه در عامل الفیل، یعنی سال ۵۷۰ بعد از میلاد مسیح است. البته در طول تاریخ کعبه و مکه بارها و بارها از سوی قبایل مختلف مورد تعرض قرار گرفته است، تا جایی که گاهی اوقات چاه زمزم را پر می کردند تا گم شود. ولی آنچه باعث دغدغه و کینه اینان می شد، این بود که هر اتفاقی برای بنای کعبه رخ می داد، موقعیت کعبه به خطر نمی افتاد. در ماجرای ابرهه نیز چنین نکته ای را می توانیم جستجو کنیم. ابرهه به تحریک امیه، بنای مجللی در صنعا ساخته بود. به او گفتند تا زمانی که کعبه در مکه پابرجاست، اعتبار نمی یابد. او هم سپاه بزرگی فراهم کرد تا کعبه را ویران کند. این نخستین بار بود که به صورت منظم، به جنگ توحید می رفتند. تا پیش از آن، عشیره ای و گروهی به جنگ کعبه می رفتند. عبدالمطلب در آن زمان عهده دار امر کعبه بود. او درباره سپاهیان ابرهه پرس و جو کرد.

در اینجا صفی بین حق و باطل برای جنگیدن ایجاد شده بود. در این نبرد، سپاه قریش پاسخگوی نیروی نظامی ابرهه نبود. عبدالمطلب همه را به خانه هایشان بازگرداند. او به دنبال شترهایش که در دست ابرهه بود رفت. ابرهه تعجب کرد و گفت من آمده ام که خانه کعبه را ویران کنم، تو از من شترهایت را درخواست می کنی؟ عبدالمطلب گفت: انا رب الابل و للبیت رب. یعنی من صاحب شترهایم هستم. این خانه هم صاحب دارد. ابرهه هنگامی که شترهایش را برد، ابابیل به سمت سپاه ابرهه حرکت کردند و آن ماجرای مشهور رخ داد و در کل ابرهه نابود شد.

پس از اسلام، چه کسانی تصمیم به نابودی خانه کعبه گرفتند؟

در زمان عبد الله بن زبیر، یعنی در دوران حکومت بنی امیه، تصمیم داشتند که مسجد الحرام را با منجنیق به آتش ببندند. این غیظ به مسجد الحرام، غیظ به توحید است.

پس ریشه دشمنی با توحید و اساس نظام هستی، از زمان ابرهه تا پس از حضرت رسول، همچنان پابرجا مانده است.

همیشه این گونه بوده است که حق و باطل در مقابل هم قرار می گیرند و در آینده هم اینچنین خواهد بود. نکته اینجاست که ما با حق، چون منشأ خدایی دارد، براحتی کنار می آییم، اما از طرف دیگر به دنبال دشمن شناسی نیستیم. یعنی به جای این که مبانی را تحلیل کنیم، با آدم ها مبانی را تحلیل و نتیجه گیری می کنیم. به همین دلیل گاهی اوقات ما درک درستی از واژگان نداریم. مثلا جاهلیت مانند کفر و شرک بار معنایی خاص خودش را دارد. بعضی جاهلیت را با بی تمدنی، متوحشی، زن کشی، دختر کشی، قتل و... می شناسند. در حالی که جاهلیت این گونه نیست. مردمان عرب به لحاظ فکری و زیستی، نظام قانونگذاری خوبی در زمان خود داشتند. مثلا قانون ماه های حرام حدود ۷۵۰ سال پیش از ظهور اسلام هم رواج داشته که تا آن زمان فقط چهار بار نقض شده بود. پس یعنی این مردم قانونگرا بوده اند. قانون اگر محکم نباشد، بسادگی نقض می شود. اسلام همین قانون را با نگاه دیگر تائید کرد. ولی امروز در جامعه خودمان شما اگر از میدان انقلاب تا فردوسی بروید، چندین دعوا از سوی افراد می بینید و این یعنی شکستن قانون حرام بودن جنگ در ماه حرام. پس جاهلیت هنوز هم به نوعی ادامه دارد.

از نگاه به گذشته و فهم دوباره کلمات به چه چیزی می توانیم دست پیدا کنیم؟

ما می توانیم تحلیل های درست برای زندگی امروزمان داشته باشیم. مختصات جاهلیتی که قرآن توضیح می دهد با آنچه مورخین می گویند، متفاوت است. در منطق قرآن جاهلیت این است: هرگاه تربیت زندگی من از هدایت خدا قطع شود، به سوی جاهلیت می روم و این می تواند به جنگ با توحید منجر شود. با زیاد شدن چنین شیوه رفتاری، اثربخشی اش نیز متفاوت می شود. در دوران جاهلیت عرب، زن مملوک و کالا به حساب می آمد. امروز هم از زن در بعضی از کشورها به عنوان کالایی برای تبلیغات و... استفاده می شود. آیا این اتفاق در دوران مدرن، از آن جاهلیت قبل از زمان پیامبر، متفاوت است؟ زن و شوهری که ۳۰ سال باهم زندگی می کنند، ولی سه روز زندگی خوب ندارند، مدرن هستند یا از شیوه های جاهلیت پیروی می کنند؟ پس جاهلیت یک فرآیند در متن زندگی های ماست، نه چیزی محصور در تاریخ. فقط مصادیق جاهلیت متفاوت شده است. حال می خواهم با همین مقدمه دوباره به کعبه نگاه کنم. هرچقدر هم که زمان می گذرد، پایه بودن کعبه تغییری نمی کند و همچنان ثابت است بلکه نو به نو می شود.

با وجود این معانی دقیق و عمیق، چطور ما شاهد یک سری کوته فکری ها در اجرای مراسم حج نیز هستیم؟

زیرا تربیت های درستی صورت نگرفته است. گفته شده است که هر رکعت نماز در کنار خانه خدا، به اندازه صد هزار رکعت نماز است. حالا دختر و پسر خوب ما با گذشته ای خراب به مکه می رود و این فرصت خوب را پیدا می کند و بعد از نماز عشاء تا سحر در صحن مسجد الحرام نماز می خواند و چرتکه می اندازد و با خودش می گوید: با این تعداد زیاد نماز، من هم بدهی های گذشتگان را برآورده ام و هم آیندگان.

چطور این اندیشه را اصلاح کنیم؟

دقیقا مساله اینجاست. یک عده می گویند: این اصلا قابل فهم نیست و چنین کاری به چه معناست؟ در اصل چنین ثواب هایی هیچ شکی نیست، ولی سوال اینجاست که چه کسی آن یک رکعت را بخواند تا به اندازه صدهزار رکعت ثواب داشته باشد؟ باید آن یک رکعت را آن گونه که باید، بخوانی تا صدهزار رکعت نماز ثواب بگیری، ولی به ما همان چیزی را می دهند که تاکنون انجام داده ایم. این تربیت فکر است. البته ما می دانیم که شرکت در نماز جماعت و در میان مردم هم بهتر است و هم تظاهر زیباتری دارد، لذا هر کس که به سمت جماعت می رود، حال خوشی دارد. نفس پیوستن به جماعت احساس مطلوبی به آدم می بخشد و یکی از نمودهای درست این جماعت، خانه کعبه است. اگر درک ما از مفاهیم درست باشد، نگاهمان تغییر می کند. البته بعضی با سخت گرفتن احکام آن هم به شکلی که در رساله ها نیامده است، چنان فکر حاجیان را مشغول یک سانتی متر جابه جا شدن شانه هایشان در حین طواف می کنند که دیگر فرصتی برای صحبت از دیگر مفاهیم حج به مردم نمی دهند. استرس و اضطراب چگونه انجام دادن احکام موجب می شود که فرد به مفاهیم فکر نکند. در حالی که ما باید بگوییم حرکت کردن در جمع حاجیان دور کعبه حرکتی هماهنگ و منظم با هارمونی جهان خلقت است. باید این نظم را پذیرفت. باید در طواف روبه رو را نگاه کرد و به کسی فشاری نیاورد و با جریان موجود حرکت کرد. این پذیرش موجب می شود که در زندگی عادی ما نیز تاثیر مثبت بگذارد. ما باید مقابل خودمان را ببینیم تا گمراه نشویم. عجیب نیست که اگر چند اتفاق از شلوغی های مسجد الحرام در خانه ها و خیابان هایمان رخ دهد تا ساعت ها اعصابمان خرد است، ولی در خانه خدا همه آرام هستیم و با حرکت مردم، ما نیز به حرکت خود ادامه می دهیم؟

اگر فردی، تربیت خدا را بگیرد، چه تغییری می کند؟

آن که به حرم خدا ورود پیدا می کند، اگر تربیت خدا را بگیرد، بازیافت می شود. تحمل سختی رفتن به مکه و انجام دادن اعمالش و... همه به امید بازیافتن خود است، زیرا در آنجا وجود زندگی دیگری را درک می کنیم. من با تمام کسانی که از مکه بازگشته اند، وقتی درباره این سفر صحبت می کنم، نوعا شاداب می شوند و چهره هایشان برافروخته می گردد.

چه اتفاقی می افتد که زندگی هدیه داده شده از آنجا، به مردگی های تکراری مان در اینجا تبدیل می شود؟

چون دوباره آدم همین مردگی هایمان می شویم. عیب در این است که ما با حق اندازه نمی گیریم. آنجا تحت تاثیر قرار می گیریم. به همین دلیل وقتی هم که باز می گردیم دوباره تحت تاثیر قرار می گیریم و آدم دیگری می شویم یا همان شیوه قبلی زندگی مان را اجرا می کنیم. در حالی که قرار است مومن واقعی آن روحیه را ثابت برای خود حفظ کند. مکان ها نباید او را تغییر دهد. اگر فرد ریشه ها را اینجا درست کند، امکان پایداری آن حالت در او بیشتر می شود. مکه برای بعضی فرصتی است که استمرار پیدا نمی کند. در حالی که انسان باهوش باید فرصت هایش را نگه دارد و آنها را ارتقا دهد.