تبریز نگینی در معماری مشرق زمین

سبک معماری, آرایش مغازه ها, تیمچه ها, کاروانسراها, دالان ها, راسته ها, انواع مشاغل و وجود تعدادی مدرسه و مسجد که پیشینه تاریخی دارند, بازار تبریز را نمونه عالی یک محیط تجاری و معماری اسلامی و شرقی قرار داده است

● بازار سنتی تبریز

مجموعه بازارتبریز که قدمت آن به قرن چهارم هجری - قمری می‌رسد، به‌عنوان یکی‌از زیباترین و بزرگترین بازارهای به‌هم پیوسته و مسقف جهان، گواهی زنده بر اصالت تجارت و معماری در مشرق زمین است.

سبک معماری، آرایش مغازه‌ها، تیمچه‌ها، کاروانسراها، دالان‌ها، راسته‌ها، انواع مشاغل و وجود تعدادی مدرسه و مسجد که پیشینه تاریخی دارند، بازار تبریز را نمونه عالی یک محیط تجاری و معماری اسلامی و شرقی قرار داده است.

جایگاه و اهمیت تبریز در تجارت و کسب و کار، ایجاب می‌کرد بازاری بزرگ و مراکزی برای مبادله، فروش و انبار کالاهای شرقی و غربی به وجود آید که این امر در طول تاریخ تحقق پیدا کرد.

در طول تاریخ بازار تبریز همواره مورد توجه جهانگردان ایرانی، عرب و اروپایی بوده و افرادی همچون مقدسی، یاقوت حموی، زکریا محمود قزوینی و ابن بطوطه، حمدالله مستوفی، اولیاچلبی، مارکوپولو، اودریک، کلاویخو، جان کارت رانت، کنتارینی، تاورنیه، شاردن، پیر ژوبر، فردریک ریچاردز و دورتی اسمیت درباره آن مطالب ارزنده‌ای بیان کرده‌اند.

با توجه به فراوانی سراها و تیمچه‌های بازار تبریز به معرفی برخی‌از آنها می‌پردازیم:

▪ بازار امیر

از زیباترین و مهم‌ترین بازارهای تبریز، بازار، کاروانسرا و تیمچه امیر می‌باشد که در حال حاضر از مراکز اصلی تجارت و صادرات فرش و بورس طلا و جواهرات و منسوجات است.

بانی این بازار میرزامحمدخان امیرنظام زنگنه بوده و تاریخ بنای آن ‪۱۲۵۵‬ هجری - قمری است.

در بازار امیر از ‪ ۱۱۲‬مغازه دایر، ‪ ۱۰۲‬مغازه به زرگری و جواهر فروشی، ‪۸‬ مغازه به بزازی و فروش پارچه، یک مغازه آیینه فروشی و یک مغازه عطر فروشی اشتغال دارند.

▪ تیمچه مظفریه

معروف‌ترین بخش بازار تبریز تیمچه مظفریه است که در زمان ولیعهدی مظفر- الدین میرزای قاجار به سال ‪ ۱۳۰۵‬هجری - قمری ساختمان بسیار دیدنی آن به اتمام رسیده است.

بانی این بازار بزرگ حاج شیخ محمدجعفر قزوینی از بازرگانان نیکوکار و کاردان تبریز است.

هم‌اکنون تیمچه مظفریه یکی از مراکز عمده تجارت فرش آذربایجان و مرکز صادرات قالی این خطه و ایران بوده و از شهرت جهانی برخوردار است.

بازار مظفریه تبریز دو طبقه است که هر طبقه آن ‪ ۲۶‬حجره فرش فروشی را در خود جای داده است.

▪ راسته بازار

شاید بزرگ‌ترین و کامل‌ترین بازار تبریز ازنقطه نظر تنوع اصناف و اجناس راسته بازار باشد که در آن سرای حاج حسین میانه، حاج سیدحسین کهنه، سرای کمپانی، سرای خان، سرای دودری میانه، دودری مدقالچی، سرای کچه چیلر، سرای درعباسی، سرای میرزاجلیل، تیمچه حاج شیخ اول، حاج شیخ دوم و سوم، تیمچه حاج صفرعلی، جعفریه قرار دارند.

همچنین در این بازار، تیمچه‌های خرازی لر، قیزبسدی، مقبره، کفاشان، سرا جان، کلاهدوزان، پنبه فروشان، دله زن و بازار شریف العلما قرار دارد.

▪ بازار شیشه‌گرخانه

از مهم‌ترین و ثروتمندترین بازارهای تبریز، بازار شیشه‌گرخانه است که در بین خیابان تربیت و خیابان شهدا قرار گرفته است.

سابق بر این این بازار محل تولید و فروش انواع شیشه و بلور بوده، اما امروز اثری از این صنف در آن دیده نمی‌شود.

▪ دالان‌های بازار تبریز

خونی، خان، میانه، شازده زرگ، شعر بافان، میرزا محمد، امیر، آقا، حاج شیخ، حاج ابوالقاسم، حاج رحیم از دالان‌های معروف بازار تبریز هستند.

مجموعه بازار تبریز دارای ‪ ۲۰‬راسته و بازار، ‪ ۳۵‬سرا، ‪ ۲۵‬تیمچه، یازده دالان و حدود پنج هزار و ‪ ۵۰۰‬مغازه و ‪ ۴۰‬نوع صنف می‌باشد.

بازار تبریز تنها محلی است که درآن تجارت، مذهب، فرهنگ و عوامل اجتماعی به هم پیوسته است.

● تالار شهر تبریز

"تالار شهر تبریز با ۵ هزار مترمربع زیربنا در محوطه­ای به وسعت ده هزار مترمربع در منطقه خیابان کمربندی میانی احداث می­شود." هفته­نامه حیدر­بابا، سال دوم، شماره ۴۶، سه­شنبه ۱۷ آذرماه ۱۳۸۳

▪ تالار ارک تبریز

تالار ارک یا تئاتر شیر و خورشید تبریز، یادگار دوران پرفروغ نمایش تبریز، اواخر حکومت قاجاریه، در بخشی از زمین­های محوطه ارک علی­شاهی، که در پی اقدامات شهرسازی سال­های پس از دهه ۱۳۰۰ جهت احداث خیابان­های عریض اتومبیل­رو و تغییر ساختار شهری، به باغ و گردشگاه عمومی تبدیل شده بود، همزمان با احداث مراکز خدماتی و تفریحی­ای مانند بیمارستان، دبیرستان، کتابخانه احداث گردید.

با وجود آنکه تالار ارک تبریز با اقدامات سپهبد امیر احمدی به­وسیله معماران روس به سبک تماشاخانه­های پطرزبورگ طراحی و ساخته شده بود اما به یقین می­توان این ساختمان آجری را از نقاط عطف و قابل تحسین معماری دوره قاجار در تبریز قلمداد نمود.

در جلد دوم کتاب گزیده اسناد نمایش در ایران در خصوص احداث این بنا آمده است:

در "طرف شرق این محوطه ]باغ ملی ارک[ سن تئاتر جدیدی بنا نموده­اند که در ایران به این خوبی هنوز یک سن تاسیس نشده است. تنها می­توان سن مسجد سلیمان را که انگلیسی­ها جدیدا بنا کرده­اند را استثنا کنیم زیرا آن یکی با سن­های اروپا ابدا تفاوتی ندارد. بنای سن تئاتر به همت هیئت شیر و خورشید سرخ و امیر لشکر به پایان رسیده و مشتمل بر دو طبقه است که هر کدام از آن­ها دارای ۱۶ لژ شش نفری است."

این تئاتر با گنجایش سالن ۸۰۰ نفر (طول سالن ۳۰ متر و عرض آن ۱۰ متر بود) یادآور نمایش­هایی چون آی با کلاه و آی بی­کلاه (مرحوم غلام­حسین ساعدی) می­باشد.

تالار ارک تبریز شب شنبه ۱۸ شهریور سال ۱۳۰۶ با اجرای نمایش طبیب اجباری افتتاح و در سال ۱۳۵۹ تخریب گردید.