حیات در كیهان

ما بر اساس دانش امروزی خود می توانیم چنین حساب كنیم كه شاید میلیاردها دستگاه خورشیدی با سیاره هایی مشابه زمین در عالم وجود دارد كه به هر حال مشكل بتوانیم با سفینه های فضایی خود به آنها دست یابیم

ما بر اساس دانش امروزی خود می‌توانیم چنین حساب كنیم كه شاید میلیاردها دستگاه خورشیدی با سیاره‌هایی مشابه زمین در عالم وجود دارد كه به هر حال مشكل بتوانیم با سفینه‌های فضایی خود به آنها دست یابیم. ولی برعكس، همسایگان نزدیك زمین، از قبیل ماه، زهره و مریخ را می‌توان به سادگی با سفینه‌هایی بدون سرنشین پژوهش كرد و ممكن است كه در این كرات به وجود حیات پی برد. در حالی كه عطارد نزدیك‌ترین سیاره به خورشید، ماه و نیز سیاره‌های خارجی دستگاه خورشیدی از قبیل مشتری و زحل هرگز مسكونی نبوده‌اند، این مسأله در مورد زهره و مریخ همیشه قابل تصور است. به هر جهت امروزه درجه‌ی حرارت سطح كره‌ی زهره حدود ۵۰۰ درجه سانتی‌گراد است، به نحوی كه در حال حاضر این كره غیرقابل سكونت است. در مورد كره‌ی مریخ این امر به درستی روشن نیست. حدود ۱۰۰ سال پیش مردم هنوز معتقد به حیات موجودات باهوش بر سطح كره‌ی مریخ بودند. اخترشناس ایتالیایی، «شیاپارلی» بر این باور بود كه بر سطح این سیاره‌ی سرخ‌فام، آبراهه‌ها و شبكه‌هایی را كشف كرده است كه مردم آنها را آثار ساختمانی یك تمدن كاملاً پیشرفته تصور می‌كردند. امروزه می‌دانیم كه این آبراهه‌ها هیچ وجود ندارند. همچنین وجود بناهایی شبیه اهرام مصر و كوهی كه سطح آن تا حدودی چهره‌ی انسان را به خاطر می‌آورد، مداركی نیستند كه دلالت بر آن كنند كه زمانی در این سیاره حیات وجود داشته است. این آثار می‌توانند به طور طبیعی نیز ایجاد شده باشند. روی زمین نیز صخره سنگ‌هایی وجود دارد كه انگار یك پیكرتراش آنها را به صورت پیكره‌هایی مشخص درآورده است، هر چند كه این اشكال در اثر نیروهای طبیعت ایجاد شده‌اند.

هر دو سفینه‌ی فضایی آزمایشگاهی وایكنیگ ۱ و ۲، كه سال ۱۹۷۶ بر سطح كره‌ی مریخ فرود آمدند نتوانستند در آنجا هیچ اثری از حیات را ثابت كنند. البته این سیاره دارای جو است، اما این جو بسیار رقیق است‌، به نحوی كه تشعشعات خطرناك زیادی می‌توانند بر سطح كره‌ی مریخ برسند. آب‌های جاری كه موجودات زنده می‌توانستند در آن در برابر این تشعشع‌ها حفاظت شوند، در كره‌ی مریخ وجود ندارد، زیرا برای وجود آب هوای حداقل معینی لازم است. ولی آیا همیشه این طور بوده است؟

تصاویر ماهواره‌ای از این سیاره‌ها، در مكان‌های مختلف آن، بسترهای رودخانه‌ای عظیم خشك شده‌ای را نشان می‌دهند كه باید زمانی آب در آنها جریان می‌داشته است. شاید كره‌ی مریخ پیش‌تر جوی فشرده‌تر، رودخانه و دریا داشته است. نیز اینكه كاملاً ممكن است كه در آنجا زمانی موجودات زنده‌ی ساده وجود داشته است. بسیاری از دانشمندان بر این باورند كه این سیاره جو خود را در اثر برخورد و تصادم با یك سیاره‌ی كوچك به طور كامل از دست داده است. ولی توضیحات دیگری نیز برای این واقعیت كه كره‌ی مریخ امروز متروك و زیست دشمن است وجود دارد. به طور مسلم، می‌تواند در عملیات سفره‌های فضایی بیشتری كه در جریان است ـ از قبیل اعزام سفینه‌های فضایی بدون سرنشین آمریكایی «پژوهشگر مریخ» و «رویاب مریخ» كه در سال ۱۹۹۶ آغاز شد ـ شگفتی‌های بیشتری درباره‌ی این سیاره كشف شود. به هر حال بر اساس سطح دانش امروزی بشر باید گفت كه به استثنای كره‌ی زمین در دستگاه خورشیدی ما حیات وجود ندارد. در سایر بخش‌های دستگاه راه شیری، ما نیز با وجود آنكه به دفعات خبرهای پرسروصدا و شورانگیز از دیدار موجودات باهوش خارج از كره‌ی خاكی انتشار یافته و می‌یابد، تاكنون هرگز وجود حیات به اثبات نرسیده است.

اگرچه هنوز حیات خارج از زمین، به طور یقین به اثبات نرسیده است، با وجود این بسیاری از شواهد دلالت بر آن دارند كه سیاره‌های مسكونی دیگری نیز در عالم وجود دارد. تجربه‌ی به دست آمده عمومی و كلی این است كه در فضای عالم هیچ چیز منحصر به فرد نیست و در همه جای عالم انواع همگن كهكشان‌ها، ستارگان و عناصر اصلی شیمیایی یافت می‌شود. پس چرا این قاعده در مورد حیات صدق نكند؟ حتی اگر برای اثبات این امر هیچ دلیلی هم نداشته باشیم باز حداقل می‌دانیم كه در همه جای عالم هستی، مواد آلی پیچیده، یا به عبارت دیگر سنگ‌بناهای اصلی حیات به فراوانی وجود دارد. در بسیاری از مناطق تشكیل ستاره‌ای و شهاب‌سنگ‌ها چنین موادی را یافته‌اند. فضاپیمای بدون سرنشین آمریكایی «پایونیر۱۰» که در سال ۱۹۸۵ دستگاه خورشیدی ما را ترك كرد، شاید صدها هزار سال دیگر از برابر شماری از ستاره‌ای ثابت دیگر در مسیر پرواز خود عبور كند. این ستاره‌ها ممكن است به دور خود سیاره‌هایی را در مدار داشته باشند كه دارای حیات و مسكونی باشند. دانشمندان با در نظر گرفتن این فرضیه‌ی نامحتمل و ضعیف، این فضاپیمای كوچك را مجهز به سی‌دی كرده‌اند كه بر روی آن برخی اطلاعات درباره‌ی زمین و انسان داده شده است. فضاپیماهای بدون سرنشین «ویجر» نیز كه با موفقیت سیاره‌های خارجی دستگاه خورشیدی از قبیل مشتری و زحل را پژوهش كرده‌اند، دستگاه خورشیدی ما را برای همیشه ترك خواهند گفت. آنها نیز با خود اطلاعاتی را به صورت یك صفحه‌ی صوتی و تصویری حمل می‌كنند. بر روی این صفحه تصاویری از زمین، پیام‌های صلح و سلام و دوستی و قطعات موسیقی ضبط شده است كه شاید صد هزار سال دیگر آخرین شواهد فرهنگ و تمدن ما باشند. بنابراین پس از گذشت میلیون‌ها سال، با كمك دستگاه پخشی كه در هر یك از این فضاپیماها تعبیه شده است، در جایی كه فضای عالم، آثار موسیقی‌دان‌هایی چون باخ و بتهوون هنوز هم قابل شنیدن خواهد بود.

ولی آیا این خارج از زمینیان، اگر هم وجود خارجی داشته باشند، این بطری پیام ما را بر روی این دریای بی‌كران دریافت می‌كنند و شاید، تا زمانی كه انسان‌ها هنوز وجود دارند جواب می‌دهند؟ به طور مثال، «ویجر ۲» تا سال ۹۵۸۰۰۰ میلادی از برابر سیزده ستاره‌ی ثابت عبور خواهد كرد؛ عبور از برابر نخستین ستاره‌ی ثابت، ۷۰۰۰۰ سال دیگر خواهد بود. «ویجر ۲» ۲۹۰۰۰۰ سال دیگر، در برابر ستاره‌ی سیروس، نورانی‌ترین ستاره‌ی ثابتی كه می‌بینیم توقف خواهد كرد. به سادگی می‌توان این نكته را دریافت كه به دلیل مدت بسیار طولانی دریافت پاسخ، بیهوده به انتظار پاسخی به بطری پست شده‌ی خود نشسته‌ایم.

به هر حال سفیرهایی بسیار سریع‌تر از فضاپیماهای حامل سی‌دی یا صفحه‌ی صوتی تصویری نیز وجود دارد: امواج نوری و رادیویی. به طور مثال كارشناسان دائماً و منظم در تلاشند تا با رادیوتلسكوپ‌های بزرگ، پیام‌هایی را از فضای عالم دریافت دارند و یا علایم مخابراتی تماس با خارج از زمینیان به فضای عالم ارسال دارند. یك «مكالمه‌ی تلفنی» كیهانی با یكی از ساكنان احتمالی سیاره‌ای كه ۵ سال نوری از سیاره‌ی ما فاصله دارد، در زمان حیات پژوهشگری كه این كار را به عهده گرفته است كاملاً امكان‌پذیر است، زیرا تنها پس از ده سال پاسخ به پرسشی كه در این مكالمه مطرح شده است می‌تواند به زمین برسد. دانشمندان دائم به طور اصولی و منظم تلاش دارند علایم مخابراتی را از سیاره‌هایی كه به دور ستارگان شبیه خورشید در گردشند، دریافت كنند. گسترده‌ترین این پروژه‌ها، «در جست‌وجوی موجودات باهوش خارج از زمین» (SETI) نام دارد. به هر جهت تاكنون تمام تلاش های بدون موفقیت بوده است.

رادیو تلسكوپ‌ها ـ یعنی آنتن‌های غول‌آسای گیرنده‌ی امواجی كه برای پژوهش فضای عالم ساخته شده‌اند ـ می‌توانند تحت شرایط مناسب علایم تماس مخابراتی را كه از فواصل ۸۰ تا ۱۰۰ سال نوری ارسال می‌شوند دریافت دارند. در این منطقه‌ی تحت پوشش رادیو ـ تلسكوپ‌ها، ستارگان زیادی قرار می‌گیرند. شماری از این ستارگان به طور یقین فاقد سیاره‌اند، برخی دیگر آنقدر عمرشان كوتاه است كه بر روی سیاره‌هایشان هیچ حیاتی نمی‌تواند تكوین یابد. بسیاری از این خورشیدها نورشان آنچنان كم است كه نمی‌توانند انرژی كافی را برای جهان مسكونی در اختیار بگذارند. برخی دیگر اعضای سازواره‌ای كیهانی دو یا چندجانبه هستند كه البته تشكیل مدارهای مناسب سیاره‌ای به دور آنها میسر نیست.

حال فرض كنیم در منطقه‌ای از فضای عالم كه در حال حاضر ما به آن دسترسی داریم دو ستاره وجود می‌داشت كه هر كدام نیز سیاره‌ی مسكونی زمین مانندی داشتند. در این صورت نیز بسیار غیرمحتمل است كه در آنجا درست در همین زمان با تمدنی دارای فناوری برخورد كنیم. شاید بر سطح یكی از این سیاره‌ها موجوداتی دایناسورمانند این سو و آن سو می‌روند كه تنها ۶۵ میلیون سال دیگر، پسینیان باهوشی خواهند داشت، كه در آن زمان رادیوتلسكوپ‌ها و فضاپیماهای بدون سرنشین بسازند. شاید بر سطح سیاره‌ی دیگر شش میلیون سال پیش ساكنانی باهوش وجود داشته است كه مدت‌های مدیدی است كه نسل‌شان زوال یافته است. كره‌ی خاكی ما از حدود ۶/۴ میلیارد سال پیش تاكنون وجود داشته است. در مقایسه با این طول عمر، تاریخ تمدن ما بسیار كوتاه است. تنها چند دهه‌ای است كه ماهواره‌ها و رادیوتلسكوپ‌ها ساخته شده‌اند. اگر تمام تاریخ كره‌ی زمین را یك سال فرض كنیم، در این صورت تاریخ «عصر فناوری پیشرفته» تنها چند دهم ثانیه خواهد بود. شاید با این مقیاس تمام تاریخ تمدن فناوری ما جمعاً به یك ثانیه برسد.

فرض كنیم، در جهان‌هایی دیگر، توسعه و تكامل به طریقی مشابه جهان ما در جریان باشد. در این صورت باز هم بسیار بعید است كه در یكی از سیاره‌های نزدیك و هم‌جوار ما، درست در همین الان، ثانیه‌ی كیهانی تمدن فناوری در جریان باشد. بسیار محتمل‌تر است كه جهان‌های همجوار زمین­مانند، از نظر توسعه و تكامل در مرحله و سطح كاملاً متفاوتی از ما باشند. شاید در آنجا اكنون تنها موجودات تك‌سلولی در اقیانوس نخستین این سو و آن سو شنا می‌كنند، یا یك تمدن عالی پیشین بر اثر ویرانی محیط زیست، جنگ یا بیماری‌های مسری میلیون‌ها سال پیش زوال یافته است. نزدیك‌ترین سیاره‌ای كه در آن درست در همین زمان مانند زمین فضاپیماها و تلسكوپ‌ها ساخته می‌شوند، احتمالاً آنقدر دور است كه ما حتی با امواج رادیویی نیز نمی‌توانیم به آن برسیم. حتی اگر علایم مخابراتی ما به آنجا هم برسد، هنگامی كه پس از گذشت هزاران سال پاسخ آنها به زمین می‌آمد، مدت‌های زیادی است كه تمدن و نسل بشر زوال یافته است. شاید برای همیشه در اثر بعد مكان و زمان از سیاره‌های همنوع خود در فضای عالم جدا باقی بمانیم.

* اریك اوبلاكر: اخترشناس برجسته­ی امپریال کالج لندن

نویسنده: اریك اوبلاكر

مترجم: سهیل رضایی

منبع: باشگاه اندیشه