علوم اجتماعی و سیر تکوینی آن

حمید شاکری

در یکصدسال اخیر و با ظهور مفهوم تجدد در ایران، انتقال مفاهیم و علوم جدید نیز به شیوه‌هایی گوناگون همچون ترجمه و تالیف کتاب صورت پذیرفت. علوم اجتماعی نیز البته با اندکی تاخیر مطرح گردید.

از جمله نخستین کتب تالیفی در این زمینه می‌توان به <علوم اجتماعی و سیر تکوینی آن> اثر دکتر احسان نراقی اشاره کرد.

اهمیت این کتاب در حوزه علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی، علا‌وه بر اینکه اولین اثر تألیفی به زبان فارسی در این حوزه می باشد، نثر روان و ساده و درعین حال عمیق و عالمانه بودن آن است. <علوم اجتماعی و سیر تکوینی آن> در سال ۱۳۴۴ وبه سفارش یونسکو در تهران به چاپ می‌رسد.

مؤلف در پیشگفتار کتاب در این‌باره می‌گوید: <در برنامه انتشارات سال ۱۹۶۰ یونسکو تألیف و نشر دو کتاب نیز به عنوان <درآمدی بر علوم اجتماعی> منظور شده بود.

یکی به زبان انگلیسی برای استفاده در دانشگاه‌های هندوستان، و دیگری به زبان فارسی برای تدریس در دانشگاه‌های فارسی زبان. تألیف وتدوین کتاب اول به تام باتامور، استاد جامعه شناسی در دانشگاه لندن، و تهیه و نگارش کتاب دوم به اینجانب واگذار گردید< .>علوم اجتماعی و سیر تکوینی آن> از چهار بخش تشکیل شده که البته در ویراسته جدید آن، بخش پنجمی نیز بدان اضافه گردیده است.

بخش اول ذیل عنوان <علوم اجتماعی و جهان‌بینی‌های عمومی> خود متشکل از چهار فصل می‌باشد که از یونان و قرون وسطی و اسلا‌م آغاز و به جنبش‌های فکری و فلسفی عصر روشنگری پایان می‌یابد. در این بخش با آرا و اندیشه‌های متفکرانی چون لا‌یبنیتز، ولتر، ویکو، منتسکیو، کانت، هگل، سن سیمون، آگوست کنت، مارکس، جان استوارت میل و اسپنسر آشنا می‌شویم. بخش دوم <علوم اجتماعی در حال تکوین> نام دارد که در پنج فصل گردآوری شده است.

در این بخش از انقلا‌ب صنعتی و پیدایش علم اقتصاد آغاز و به جغرافیای انسانی و انسان شناسی خاتمه می‌یابد. از متفکرانی که در این بخش بدان اشاره رفته می‌توان به آدام اسمیت، ماکیاولی، جان لا‌ک، روسو و الکسی دوتوکویل اشاره کرد. بخش سوم به <جامعه‌شناسی در عصر حاضر> در پنج فصل پرداخته شده است که شامل جامعه‌شناسی در فرانسه، جامعه‌شناسی در آلمان، جامعه‌شناسی در انگلستان، جامعه‌شناسی در آمریکا و جامعه‌شناسی در سایر کشورها، می‌باشد.

در بخش چهارم <علوم اجتماعی و انسانی در عصر حاضر> و در هفت فصل، مؤلف در انتها به <نیازهای دنیای کنونی به علوم اجتماعی> و سپس <نمودی از بحران در علوم اجتماعی> می‌پردازد. اما بخش پنجم <تحولا‌ت جدید علوم اجتماعی> که محصول ویراست جدید کتاب (نشروپژوهش فرزان روز۱۳۷۹) می باشد، دکتر احسان نراقی در گفت‌وگویی ذیل عنوان تأملا‌تی به سه دهه اخیر علوم اجتماعی>، سیال بودن علوم اجتماعی را از چاپ نخست کتاب تا به امروز پوشش داده است.

در این بخش از متفکرانی چون پوپر، فوکو، هابرماس، ادگارمورن و پیر بوردیو نام برده دیدگاه‌های آنان را تشریح می‌کند. به نظر می‌رسد آنچه درباره این کتاب مهم است آغاز پروژه بومی‌گرایی در علوم اجتماعی می‌باشد. معادل‌گذاری مناسب لغات و اصطلا‌حات تخصصی علوم اجتماعی، از جمله این موارد است. در واقع غربت واژگان غربی در این اثر به <آنچه خودداشت> در زبان پارسی مبدل می‌گردد.

البته از نکات جالب این امر همکاری سید احمد فردید با احسان نراقی است که در پیشگفتار بدان اشاره و قدردانی شده است.

‌ از دیگر مواردی که باعث گردیده کتاب ‌<علوم اجتماعی و سیر تکوینی آن> طی گذشت بیش از چهل سال از انتشار آن همواره اعتبار علمی خود را در محافل آکادمیک حفظ نماید، نگاهی غیرایدئولوژیک به علوم اجتماعی می‌باشد. نباید فراموش کرد که در آن سال‌ها نگرش ایدئولوژیک به علوم اجتماعی بیداد می کرد و در آن فضا نگاهی علمی و غیرایدئولوژیک بسیار ستودنی است.

همبستگی در علوم اجتماعی با تحلیلی جامعه‌شناختی از آن از دیگر وجوه بارز این اثر می‌باشد. احسان نراقی سعی کرده، همبستگی میان رشته‌های علوم اجتماعی با یکدیگر را به خوبی نشان دهد. کتاب <علوم اجتماعی و سیر تکوینی آن> امروزه در کنار آثار تألیفی و ترجمه‌ای همچون نظریه‌های جامعه شناسی-غلا‌معباس توسلی، مراحل اساسی سیراندیشه در جامعه شناسی-ریمون آرون، جامعه شناسی-آنتونی گیدنز، نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر-جورج ریتزر، و زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی- لوئیس کوزر از جمله آثار مهم و معتبر جهت مطالعه دانشجویان علوم اجتماعی در ایران محسوب می‌گردد