رنج های تئوریسین مشروطه

در برابر حملات سنت گرایان به ایده مشروطه و تكفیر مشروطه خواهان آیت الله نائینی به صورت تئوریك به دفاع از مشروطه خواهی برخاست

در برابر حملات سنت گرایان به ایده مشروطه و تكفیر مشروطه خواهان آیت الله نائینی به صورت تئوریك به دفاع از مشروطه خواهی برخاست. او در كتاب خود به تبیین نظری مبانی مشروطه خواهی با تكیه بر اصول و متون اسلام پرداخت. كتاب او هنوز نیز در این زمینه تازگی دارد. محمدحسین نائینی (۱۳۱۵-۱۲۳۸خورشیدی) در شهر نائین چشم به جهان گشود. پدر او شیخ عبدالرحیم و جد پدری اش منصب شیح الاسلامی نائین را برعهده داشتند. نائینی در شانزده سالگی به اصفهان نزد آقامحمدباقر اصفهانی رفت و دانش های دینی را نزد وی فراگرفت.

نائینی حد فاصل سال های ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۴ عازم عتبات شد و در سامرا در درس میرزامحمدحسن شیرازی شركت كرد و به مرور زمان از شاگردان برجسته او شد. پس از فوت مرحوم شیرازی، نائینی عازم نجف شد و در جلسات درس آخوندخراسانی حاضر و از نزدیكان او گردید و به عنوان یكی از برجسته ترین یاران وی در جریان جنبش مشروطیت قرار گرفت. نائینی در جریان استبداد صغیر در تلاش برای تبیین مستند شرعی فعالیت های مشروطه خواهی كتاب معروف تنبیه الامه و تنزیه المله را با تقریظ دو مجتهد بزرگ مشروطه خواه میرزاعبدالله مازندرانی و آخوندخراسانی چاپ و توزیع شد.

تلاش های مشروطه خواهانه نائینی سبب آماج هجمه های مخالفین مشروطه در عراق به سوی ایشان و دو مرجع اصلی حامی مشروطه (مازندرانی و خراسانی) شد. تبلیغات دشمنان، آشفتگی اوضاع كشور و عملكرد فاتحین تهران به خصوص در مورد مرحوم شیخ فضل الله نوری جو حوزه های علمیه را علیه علمای مشروطه خواه تشدید كرد. این برخوردها سبب سكوت و سردی مرحوم نائینی شد، به خصوص كه ایشان به دلیل جو غالب حوزه و تبلیغات علمای مخالف مشروطه با مشكلات بسیاری روبه رو شده بود. این فشارها با فوت آخوندخراسانی شدت یافت و موجب قرار گرفتن علمای مشروطه خواه در تنگنای مالی و افزون بر آن فشار روانی ناشی از اعتراض های مردم شد. میزان مخالفت با مشروطه به حدی رسید كه مرحوم آیت الله سیستانی از شاگردان میرزای شیرازی «مشروطه خواه نبودن» را از شرایط مرجع تقلید برشمرد. دلسردی نائینی در اثر این برخوردها به حدی بود كه مرحوم سیدمرتضی مرتضوی لنگرودی از شاگردان مرحوم نائینی می گوید: «مرحوم میرزا در این اواخر، چنان از مشروطه برگشته بود كه اگر می فهمید طلبه ای افكار مشروطه خواهی دارد به او شهریه نمی داد.» مرحوم آیت الله طالقانی در مقدمه كتاب تنبیه الامه درباره علت سكوت و سردی نائینی می نویسد: «علت این هم واضح است، چون دیدند كه با آن كوشش، نتیجه چگونه گردید! طرفداران استبداد كرسی های مجلس را پر كردند و انگشت بیگانگان نمایان شد. كشته شدن مرحوم آقا شیخ فضل الله نوری بدون محاكمه و به دست یك فرد ارمنی لكه ننگی در تاریخ مشروطیت نهاد و عموم علمای طرفدار مشروطیت را متاثر و دلسرد ساخت.» در مورد كتاب تنبیه الامه نیز گفتنی است با توجه به اینكه نائینی «پس از انتشار این كتاب با مزاحمت های بسیار روبه رو شد... خود ایشان دیگر مایل به انتشار آن نبود» آیت الله طالقانی در سال ۱۳۳۴ با تشویق آیت الله میرزا محمود امام جمعه زنجان، از شاگردان نائینی، آن را مجدداً چاپ و توزیع كرد و با عكس العمل مثبت جوانان و دانشجویان آن زمان روبه رو شد.

●جامعه دانایی محور

«اول واهم همه، علاج جهالت و نادانی طبقات ملت است و این مطلب نسبت به جهل بسیط با دخول از طریق علاج و تشریح حقیقت استبداد و مشروطیت و تفهیم آنچه در مقدمه و فصول خمسه، بیان نمودیم در كمال سهولت است، لكن به شرط ملایمت و عدم خشونت در بیان و حفظ اذهان از شوائب غرضانیات و تحرز از موجبات تنفر و انزجار قلوب و تحفظ از رمیدن و مشوب شدن اذهان.» (تنبیه الامه و تنزیه المله ص ۱۵۷) «با استدلال و شمرده سخن می گفت و در درس و بحث و حركات آرام بود. گونه كشیده و بینی و پیشانی بلند و برآمده و موی تنكش فلاسفه یونان- سقراط و افلاطون- را می نمود.» علمایی كه از دوره سامرا با آن مرحوم نزدیك و به دقت نظرش آشنا بودند مراجعین را به تقلید از آن مرحوم ارجاع می نمودند. (توصیف آیت الله طالقانی از ایشان در مقدمه تنبیه الامه) نائینی پس از فوت شریعت اصفهانی، مرجعیت عامه یافت و بیشتر اهل عراق و شیعیان لبنان و همه اهالی هندوستان از ایشان تقلید می كردند. البته به دلیل فعالیت مشروطه خواهانه و حضور آیت الله حائری، مرحوم نائینی در ایران مرجعت تامه نیافت اما اثر بلندمرتبه او در باب نسبت حكومت مشروطه و اسلام از مهم ترین اسناد مذهبی جنبش مشروطه به شمار می رود.

پدرام الوندی

منابع:

مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، نشر شیرازه

تنبیه الامه و تنزیه المله، سهامی انتشار