وقتی کلیه شما اعتصاب می کند

نارسایی کلیوی در گفتگو با دکتر محمدرضا نوروزی, نایب رییس شورای عالی نظام پزشکی کشور

عوامل ارثی مانند تنگی و انسداد مجاری ادراری، نقص متابولیکی و یا هر گونه اشکال در سوخت و ساز بدن می‌تواند باعث افزایش مواد سمی در بدن، به ویژه در کودکان، شده و سبب نارسایی کلیه‌ها شود. عوامل اکتسابی مانند جراحت‌ها و بیماری‌های مجاری ادراری، عفونت‌ها و به ویژه سنگ کلیه نیز از علل شایع نارسایی کلیه هستند که با اجرای برنامه‌های آموزشی و درمانی می‌توان به راحتی از بروز آنها جلوگیری کرد. در گفتگو با دکتر محمدرضا نوروزی، جراح و متخصص بیماری‌های کلیه و مجاری ادراری و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، به راه‌های پیشگیری از این مشکل و تشخیص زودهنگام مشکلاتی که به آن منجر می‌شود، پرداخته‌ایم....

▪ آقای دکتر! برای اینکه با نارسایی کلیه آشنا شویم احتمالا ضرورت دارد که در ابتدا مختصری از شرح وظایف کلیه‌ها بدانیم. درست است؟

ـ بله، کلیه‌ها دو عضوی هستند که در پشت و نیمه فوقانی شکم قرار دارند. نقش کلیه‌ها این است که مواد زاید بدن و موادی که حاصل از سوخت و ساز بدن است و در آب حل می‌شود را از بدن خارج کنند. پس کارکرد مهم کلیه‌ها دفع مواد زاید از طریق ادرار است و این مسیر، مسیر پر پیچ و خمی است و حدود ۲۰ درصد خون بدن در هر لحظه در داخل کلیه‌ها جریان دارد و کلیه موظف است این مواد زاید را از خون گرفته و مجددا خون تمیز را به داخل رگ‌ها برگرداند. در واقع این مواد در داخل مسیری قرار می‌گیرند که این مسیر حالت یک صافی را دارد. این صافی برخی از مواد را که به درد بدن می‌خورد را بازجذب می‌کند و مواد زاید باقیمانده را از داخل خودش و از مسیرهای پر پیچ و خم عبور می‌دهد. در این مسیرهای پرپیچ و خم بعضی از مواد به آن اضافه می‌شود و بعضی از مواد که برای بدن لازم است مجددا جذب یا بازجذب می‌شوند و در نهایت با مقدار متناسبی از مایع در داخل جایی از کلیه که به آن لگنچه کلیه می‌گویند، جمع می‌شود. سپس از داخل حالب‌‌ها به صورت قطره قطره حرکت کرده و به داخل مثانه می‌ریزد و سپس فرد احساس ادرار کرده و آن را دفع می‌کند.

▪ این مواد زاید چه چیزهایی هستند؟

ـ مواد زاید بسته به حجم مایعی که با آن حرکت می‌کنند، متفاوت هستند. حتما شنیده‌اید افرادی را که می‌گویند ادرارم زرد، غلیظ یا پررنگ شده و حتی می‌سوزاند. مفهوم‌اش این است که مواد زاید با حجم کمی مایع دفع می‌شوند و گاهی اوقات نیز برعکس است؛ یعنی افراد مایعات فراوانی می‌نوشند و حجم مایع بدن زیاد شده و ادرار رقیق‌ و سفید رنگ است و مواد زاید با حجم بیشتری از مایع دفع می‌شوند اما به هر حال آنچه که مهم است این است که ما موادی را که محصول نهایی مواد خارجی است مثل غذاهایی که می‌خوریم یا حتی مواد زایدی که حاصل از بافت‌های بدن است، دفع می‌کنیم زیرا بافت‌های بدن پیر می‌شوند، سلول‌های‌شان از بین می‌روند و موادی را ترشح می‌کنند که در داخل بدن استفاده می‌شود و مابقی آن می‌ماند، یعنی مواد چه داخلی باشند و چه خارجی می‌توانند از طریق این مکانیزم دفع شوند.

▪ خب، بعد از این مقدمه، لطفا برای‌مان بگویید نارسایی کلیه چگونه ایجاد می‌شود؟

ـ اگر به هر علتی، آسیبی به بافت‌های داخلی کلیه برسد و صافی کلیه نتواند عملکرد مناسب داشته باشد یا خون کافی به داخل کلیه نرسد و یا مواد زاید به هر علتی نتواند دفع شود، بافت کلیه و قسمتی که نقش این پاک‌سازی را بر عهده دارد، دچار آسیب شده و سلول‌های آن به تدریج می‌میرند، طوری که در بعضی از قسمت‌ها دیگر جایگزین هم نمی‌شوند در نتیجه مواد زاید در بدن انباشته می‌شوند و در اثر انباشته شدن این مواد، مواد نیتروژن‌دار، اوره و موادی که نشانه پسمانده‌های کارکرد بدن هستند در خون بالا می‌رود و از آنجا که این مواد سمی هستند، می‌توانند به قسمت‌های مختلف بدن مانند مغز، کبد و ... آسیب وارد کنند و در نتیجه بیمار علایمی همچون خواب‌آلودگی و بی‌حالی دارد و حتی ممکن است به کما برود.

▪ پس نارسایی کلیه، اختلال عملکرد کلیه‌ها در زمینه پاک‌سازی مواد زاید از داخل بدن است؟

ـ بله! اما جالب است بدانید خداوند به ما نعمت داده و دو تا کلیه برای ما گذاشته و نه تنها یک کلیه، بلکه حتی بخشی از یک کلیه هم می‌تواند کارکرد بدن را کنترل کند؛ یعنی اگر یک کلیه از بدن خارج شود، کلیه دیگر با بزرگ کردن سلول‌هایش، همه کار بدن را بر عهده می‌گیرد و جالب اینکه ممکن است یک کلیه وجود داشته باشد و فقط بخشی از آن سالم باشد اما همان بخش سالم هم می‌تواند کارکرد بدن را کنترل کرده و مواد زاید را دفع کند.

▪ مهم‌ترین علت‌های بروز نارسایی کلیه چه چیزهایی هستند؟

ـ در واقع، علل و عواملی که موجب آسیب به کلیه می‌شوند را به دو گروه تقسیم می‌کنیم. یکی بیماری‌هایی هستند که به صورت اولیه در داخل کلیه به وجود می‌آیند، یعنی خود نسج کلیه دچار آسیب و التهاب می‌شود مثل بیماری گلومرولونفریت. گلومرول بافتی است که در داخل کلیه نقش صافی را بر عهده دارد. گاهی اوقات این بافت به طور خود به خود و در اثر اختلالات خودایمنی دچار التهاب می‌شود و اگر این التهاب درمان نشود، در درازمدت می‌تواند بافت را از بین ببرد. گاهی عفونت‌ها در آن نقش دارند. عفونت می‌تواند داخل کلیه شده و در آنجا جایگزین شود. این جایگزینی سبب التهاب شده و در نتیجه کلیه آسیب می‌بیند. به این مشکل، پیلونفریت یا عفونت‌های کلیه می‌گویند که معمولا بیماران با درد پهلو و تب و لرز مراجعه می‌کنند و ما در داخل ادرارشان عفونت را می‌بینیم. برخی از بیماری‌ها هم به صورت مادرزادی کلیه‌ها را درگیر می‌کند. به طور مثال، کلیه در دوران جنینی رشد خوبی نداشته است. برخی از عوامل هم ثانویه به یک بیماری دیگر هستند. مثلا یک بیماری عمومی مانند لوپوس داخل بدن وجود دارد و این بیماری کلیه‌ها را هم درگیر می‌کند. این گونه بیماری‌ها معمولا غیرقابل پیشگیری هستند اما برخی از بیماری‌ها هستند (مثل سنگ کلیه) که ما می‌توانیم آنها را درمان ‌کنیم و در صورت درمان نشدن آنها، کلیه‌های ما آسیب می‌بینند. وجود سنگ در کلیه سبب می‌شود راه کلیه بسته شده و ادرار خوب تخلیه نشود، در نتیجه ادرار به نسج کلیه فشار وارد می‌کند و فشار معکوس ایجاد می‌شود. بنابراین خون‌رسانی به کلیه کم شده و کم‌کم سلول‌هایی که داخل کلیه هستند به دلیل کمبود خون دچار آسیب می‌شوند. عامل دیگر ریفلاکس در دوران نوزادی و کودکی است، یعنی ادرار به علل مختلف از سمت مثانه به کلیه پس زده می‌شود. این علل می‌تواند به دلیل مختل بودن سیستم عصبی مثانه یا مختل بودن سیستم مقاومت حالب‌ها در داخل مثانه باشد، در نتیجه هنگامی که کودک می‌خواهد ادرار کند به جای آنکه ادرارش خارج شود مقدار زیادی از آن به سمت کلیه‌ها حرکت کرده و همان فشار معکوس را ایجاد می‌کند. در نتیجه می‌تواند به سلول‌های کلیه آسیب وارد کند. برخی علل هم هستند که به صورت ثانویه می‌توانند به کلیه‌ آسیب بزنند. به عنوان مثال دو بیماری خیلی شایع که در جوامع بشری در حال گسترش است و به کلیه‌ها آسیب جدی می‌زند بیماری دیابت یا افزایش قندخون و دیگری افزایش فشارخون است، یعنی فشارخون‌هایی که مزمن هستند و جالب است که بدانید در برخی از این بیماری‌ها هم پرفشاری خون می‌تواند موجب آسیب به کلیه‌ شود و هم برعکس نارسایی‌های کلیه می‌توانند پرفشاری خون ایجاد کنند. در واقع در یکی دو دهه اخیر این دو بیماری از علل اصلی نارسایی کلیه بوده‌اند.

▪ ابتلا به این مشکل چه علایمی به همراه دارد؟

ـ به علت جمع شدن مواد زاید در بدن، علایمی مانند خارش به دلیل بالا رفتن اوره، بی‌حالی و سستی، فراموشی، کاهش تمایلات جنسی، تهوع مداوم، خسته بودن، ورم اندام‌ها و بدن که یکی از اصلی‌ترین علایم است، وجود دارد. در نارسایی شدید که کلیه نمی‌تواند آب و مواد زاید را دفع کند، آب در داخل بدن مانده و سبب ورم پاها، دست‌ها و صورت می‌شود و در نتیجه وزن هم افزایش پیدا می‌کند.

▪ برای پیشگیری از آن چه باید کرد؟

ـ ببینید؛ کلیه خیلی دیر نارسا می‌شود و یکی از مواردی که ما باید در پیشگیری توجه کنیم این است که افراد در سیر بروز نارسایی کلیه، زود متوجه مشکل‌شان بشوند. می‌توان بعضی از بیماری‌ها را که در ایجاد نارسایی کلیه نقش دارد، سریع درمان کرد. به عنوان مثال، فشارخون و بیماری قند را باید کنترل کرد تا به جایی نرسند که نارسایی کلیه ایجاد کنند و همچنین مصرف نمک، آب و پروتئین را هم در رژیم‌مان باید تنظیم کنیم تا دچار مشکل نشویم.

محمد‌مهدی فخاری