«دربند» راور زیستگاه «سلطان کویر»

منطقه دربند راور شاید از معدود مناطقی باشد که با وجود اقلیم خشک و بیابانی, پوشش گیاهی فقیرگونه و جنگل های تنک شهره جهانی دارد

منطقه دربند راور شاید از معدود مناطقی باشد که با وجود اقلیم خشک و بیابانی، پوشش گیاهی فقیرگونه و جنگل‌های تنک شهره جهانی دارد. این منطقه که با وسعت یک میلیون و ۳۵۷ هزار و ۶۷۲ هکتار بخش وسیعی از شهرستان راور را در برمی‌گیرد، در شمالی‌ترین نقطه استان کرمان واقع است. منطقه دربند از شمال به خراسان جنوبی و یزد و از سمت جنوب به شهرستان‌های کوهبنان، زرند و کرمان محدود می‌شود.

به واقع می‌توان گفت تمام وسعت شهرستان راور به جز نوار حاشیه‌ای جنوب غرب آن که محل زندگی ساکنان این مرز و بوم است را منطقه دربند در بر گرفته است.

اما آنچه که این ناحیه را مطرح ساخته و باعث شده است تا در بسیاری از رسانه‌های دنیا، سایت‌های خبری و مجلات داخلی و خارجی از آن نام برده شود وجود گونه‌ای از سریع‌ترین جاندار جهان است که ویژه ایران بوده و از آن به عنوان «سلطان کویر» یاد می‌شود.

یوزپلنگ آسیایی که یوزپلنگ ایرانی نیز نامیده می‌شود، زمانی در گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود، اما در چند سال گذشته جز در ایران گزارشی مبنی بر مشاهده آن دیده نشده است. در حال حاضر تنها زیستگاه یوزپلنگ آسیایی ایران است و ۴۰ سال پیش برنامه حفاظت نسل این جانور آغاز شد که در ۲۰ سال اخیر نیز تشدید شده است.

بد نیست بدانیم در ایران هم از چند دهه پیش تا اواخر سال ۸۷ نام یوز آسیایی در لیست جانوران منقرض شده قرار داشت چرا که به مدت ۳۰ سال هیچ موردی از مشاهده این جانور گزارش نشده بود، اما در سال ۸۸ پس از این‌که ۳ قلاده یوزپلنگ با خوردن طعمه‌های سمی و رفتن زیر چرخ‌های خودروهای عبوری تلف شدند این جانور از لیست جانوران منقرض شده خارج و در لیست جانوران در حال انقراض قرار گرفت. آن زمان بود که مسئولان و متولیان حفاظت از محیط‌زیست دریافتند که منطقه دربند راور نیز یکی از زیستگاه‌های یوزپلنگ ایرانی است و باید برای حفاظت از این میراث طبیعی تلاش بیشتری داشته باشند. سرانجام اوایل سال ۸۸ پس از شناسایی محدوده‌های اصلی زیستگاهی یوزپلنگ در شهرستان راور منطقه حفاظتی دربند به پناهگاه حیات وحش ارتقا یافت.

خبر تأسف بار از بین رفتن سه قلاده از جمعیت محدود یوزها یک فاجعه بود که البته این خبر جز در شماری علاقه‌مند به محیط‌زیست، واکنشی را در مردم برنینگیخت، شاید به این دلیل است که توده مردم چندان از ویژگی‌های رفتاری این جانور آگاهی ندارند و ترس از حمله یوزپلنگ است که آنها را از اهمیت وجود این جانور کمیاب در حیات وحش سرزمینشان غافل ساخته است.

یوزپلنگ جانوری به شدت مخفی کار و فراری از انسان است، به راحتی خود را در طبیعت استتار می‌کند و گستره زیستگاهش بسیار وسیع است. برخی کارشناسان در تعبیری عامیانه‌تر می‌گویند: یوزپلنگ نجیب‌ترین، خجالتی‌ترین و منزوی‌ترین جانور است و به سکونتگاه‌های انسانی ورود نمی‌کند مگر در شرایط خیلی سخت برای دستیابی به طعمه، این در حالی است که مردم از یوزپلنگ بیشتر از پلنگ وحشت دارند.

با توجه به این‌که منطقه دربند راور در جنوب پناهگاه حیات‌وحش نایبندان طبس قرار دارد آخرین زیستگاه قطعی شده یوزپلنگ در کشور به شمار می‌رود و محافظت از آن امری ضروری تلقی می‌شود. عباسعلی دامنگیر مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان کرمان به عنوان اصلی‌ترین نهاد متولی و محافظ حیات‌وحش استان دربارة عوامل تهدیدکنندة حیات یوزپلنگ آسیایی و این‌که چه تمهیداتی برای حفظ و تولیدمثل این جانور پیش‌بینی شده است، می‌گوید: خشکسالی و به دنبال آن کاهش شدید طعمه، تخریب زیستگاه، ناآگاهی جوامع محلی و مردم از ویژگی‌های رفتاری جانور، شکار بی‌رویه و کاهش طعمه اصلی یوزپلنگ از جمله قوچ و میش، معدنکاری و اسکان انسانها مهمترین عوامل خطرساز بقای یوزپلنگ آسیایی در ایران و به طور ویژه در منطقه راور کرمان است.

همچنین یک فعال عرصة محیط‌زیست کرمان در تکمیل این سخن می‌گوید: سه فاکتور امنیت، غذا و آب از مهمترین عوامل پایداری به شمار می‌آیند که در دشت راور به‌گونه‌ای تمام این فاکتورها تحت تأثیر قرار گرفته است. وجود دهها معدن و فعالیت‌های عمرانی در آن محدوده و وضع نامناسب جاده‌های اصلی و فرعی محور کرمان ـ راور و نیز حضور شکارچیان غیرمجاز محلی و غیرمحلی عملاً امنیت را برای یوز ایرانی از بین برده است و از سوی دیگر خشکسالی‌های متوالی و بارش‌های اندک دشت راور که منجر به خشک شدن آبشخورها و مراتع طبیعی شده، طعمه‌های یوزپلنگ را فراری داده است.

مشاهده چنین موانع و عوامل خطرسازی که شاید با اندکی تدبیر و مدیریت صحیح به سمت بهبود شرایط فعلی هدایت می‌شدند باعث تأسف است. دشت راور در حالی از مهمترین عرصه‌های حیات یوز ایرانی به عنوان سریع‌ترین جانور جهان شناخته شده که محمدعلی اینانلو روزنامه‌نگار و فیلمساز طبیعت از طبیعت مرکز این دشت به عنوان یکی از اعجاب‌انگیزترین عرصه‌های طبیعی جهان یاد می‌کند و می‌گوید: اقلیم چهار فصلش حیرت بسیاری از طبیعت‌گردان و زیست‌شناسان را برانگیخته است.

دامنگیر، همچنین اقدام‌ها و تمهیدات اندیشیده شده برای مبارزه با این مخربان طبیعی و بشری حیات یوزپلنگ ایرانی را چنین اعلام می‌کند:

ـ ارتقای سطح حفاظتی زیستگاه جانور به نام پناهگاه حیات وحش دربند راور

ـ احیای زیستگاه و تأمین مواد اولیه موردنیاز جانوران موجود در زیستگاه که به عنوان طعمه یوزپلنگ استفاده می‌شوند.

ـ برگزاری نشست‌های هم‌اندیشی و آموزشی درباره یوزپلنگ و عادات رفتاری آن

ـ برگزاری جشنواره‌های آموزشی با ابزار تئاتر در روستاهای پیرامون زیستگاه یوزپلنگ از جمله برگزاری تئاتر یوزپلنگ در شهرستان راور

ـ نصب تابلوهای هشداردهنده جاده‌ای

ـ ساخت واحدهای حفاظتی و افزایش نیروی اجرایی

ـ واگذاری خودرو و موتورسیکلت مناسب و متناسب با زیستگاه

* زیستگاه‌های یوزپلنگ در ایران

زیستگاه‌های عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان‌های کرمان، خراسان، سمنان،‌ یزد، تهران و اصفهان را در برمی‌گیرد. یکی از این مناطق منطقه دربند راور کرمان است با مساحت یک میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار که در بالا به آن اشاره شد و دیگر مناطق زیستگاهی یوزپلنگ ایرانی نیز چنین ویژگی‌هایی دارند.

ـ پارک ملی کویر استان سمنان؛ این منطقه با مساحت ۴۰۰ هزار هکتار که زمانی آفریقای کوچک نامیده می‌شد یک زیستگاه غنی از نظر تنوع زیستی در کشور است. برآورد می‌شود ۴ تا ۶ قلاده یوزپلنگ در این منطقه وجود دارد.

ـ پارک ملی پناهگاه حیات وحش و ذخیره‌گاه زیست کره خارتوران استان سمنان؛ جمعیت برآورد شده نور در این ناحیه با مساحت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار، ۱۰ تا ۱۴ قلاده است.

ـ پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس واقع در شمال شرق استان یزد؛ برآورد می‌شود ۱۲ تا ۱۵ قلاده یوزپلنگ در این منطقه با مساحت یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار وجود داشته باشد.

ـ منطقه حفاظت شده بافق استان یزد؛ جمعیت برآورد شده یوز در این منطقه با مساحت ۱۵۰ هزار هکتار، ۴ تا ۶ قلاده است.

ـ منطقه شکار ممنوع دره انجیر استان یزد؛ مساحت این منطقه ۱۵۰ هزار هکتار است و جمعیت یوز آن ۳ تا ۵ قلاده برآورد می‌شود.

هم‌اکنون تخمین زده می‌شود ۷۰ تا ۱۲۰ قلاده یوزپلنگ در عرصه‌های طبیعی ایران وجود داشته باشد که احتمالاً از این تعداد ۵ تا ۷ قلاده در شهرستان راور زیست می‌کنند.

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان کرمان حتی از گزارش‌های مردمی متعددی مبنی بر دیدن این جانور در سال‌های اخیر (پس از سال ۸۸ و تلف شدن ۳ قلاده یوزپلنگ) خبر می‌دهد و یادآور می‌شود: به دفعات ردپا و آثار و نمایه‌های مربوط به این جانور در منطقه مشاهده و اثبات شده است، چند مرتبه نیز محیط‌بانان جانور را مشاهده کرده‌اند و پارسال نیز موفق به گرفتن عکس این جانور شدند.

در زمینة چگونگی آمارگیری یوزپلنگ باید گفت بهترین روش آمارگیری از یوز در ایران استفاده از دوربین تله‌ای است به این صورت که ابتدا گذرگاه‌های یوز را از روی ردپای جانور شناسایی کرده و سپس دوربین‌های تله‌ای را در این گذرگاه‌ها کار می‌گذارند. با توجه به این‌که خال‌های روی بدن یوز مانند اثر انگشت انسان منحصر به فرد است، بنابراین از روی عکس‌ها تعداد یوزها در آن منطقه مشخص شده و با انجام کارهای آماری جمعیت یوز منطقه تخمین زده می‌شود.

هرچند در ابتدای مشاهده یوزپلنگ ایرانی پس از سال‌ها در دشت راور زمزمه‌های حرکت‌های علمی و فرهنگی در راستای احیای نسل این جانور شنیده می‌شد و حتی مجسمه چند قلاده از این جانور در ورودی شهر راور نصب شد اما اکنون اهمیت بقای این جمعیت شکننده یوز که نماد حیات‌وحش ایران است به‌گونه‌ای فراموش شده که چندی پیش شنیده می‌شد دامداران منطقه پس از حمله به چند شتر در دشت راور، طعمه‌های مسموم در محل زندگی این جانور کمیاب دنیا قرار دادند. این در حالی است که یوزپلنگ به دلیل جثه کوچکش توانایی حمله به شتر را ندارد.

حال اگر یوزپلنگ آسیایی یک نژاد اروپایی بود شاید به گونة دیگری برای تداوم نسل آن تلاش می‌شد و بومیان، حداقل آگاهی درباره اهمیت حفظ نسل این جانور داشتند تا به این راحتی یکی از گونه‌های نایاب جهان را از بین نبرند.

امیدواریم اجرای طرح مطالعه و پایش یوزپلنگ آسیایی که دامنگیر آن را از اهم برنامه‌های امسال سازمان حفاظت از محیط‌زیست می‌داند، نتیجه‌بخش باشد.

گزارش: الهه عقیلی