چالش های توسعه ی برنامه ریزی شده ی محیط كار در اقتصاد مبتنی بر دانش

این مقاله نگاهی به چالش های جدید توسعه ی برنامه ریزی شده ی محل كار در اقتصاد مبتنی بر دانش دارد واژه ی «برنامه ریزی شده» به وضعیتی اطلاق می گردد كه در آن, امر توسعه ی تعداد زیادی از محیط های كار به طور همزمان با یك ساختار مشترك هدایت می شود

این مقاله نگاهی به چالش‌های جدید توسعه‌ی برنامه‌ریزی‌شده‌ی محل كار در اقتصاد مبتنی بر دانش دارد. واژه‌ی «برنامه‌ریزی‌شده» به وضعیتی اطلاق می گردد كه در آن، امر توسعه‌ی تعداد زیادی از محیط‌های كار به‌طور همزمان با یك ساختار مشترك هدایت می‌شود. این چارچوب و ساختار مشترك، نوعی توافق بین دولت، سازمان های بازار كار، مؤسسات تحقیق و توسعه، و مدیریت و كاركنان محیط‌های كاری را لازم می‌آورد. مقاله با مروری بر ویژگی‌های كلیدی اقتصاد مبتنی بر دانش شروع می‌شود و در ادامه به معرفی انواع رویكردهای توسعه‌ی برنامه‌ریزی‌شده‌ی محل كار در كشورهای صنعتی غرب می‌پردازد. تخش دوم به بررسی توسعه‌ی محل كار در محیط اقتصادی جدید اختصاص یافته.

● ویژگی‌های كلیدی اقتصاد مبتنی بر دانش

در سال‌های اخیر، در بحث‌های زیادی كه جریان داشته، پرسش اصلی این بوده كه آیا كشورهای صنعتی كه كاملاً از نظر فناوری پیشرفته‌اند، در حال تغییر وضعیت به نوع جدیدی از رشد اقتصادی هستند- یا در واقع چنین تغییر وضعیتی را از سر گذرانده‌اند- یا خیر. براثر رشد اقتصادی و بهره‌وری روزافزون، كه همچنان بدون كاهش و بی‌هیچ فشار تورمی مهمی در آمریكا در طول دهه‌ی ۱۹۹۰ ادامه داشت، این بحث شدت پیدا كرد[۳]. برای این مرحله‌ی جدید، چندین عنوان در بحث‌ها به‌كار رفته است.

«اقتصاد مبتنی بر دانش» عنوانی است كه به خوبی ویژگی‌های اصلی این مرحله‌ی جدید توسعه‌ی اقتصادی را از دیدگاه محیط‌های عملیاتی شركتی در بر دارد: نخست این كه توانایی خلق، پردازش، ذخیره، انتقال و حفاظت دانش، به منبع بسیار مهم قدرت رقابت شركت‌ها بدل شده. میزان بالای مصرف دانش در تولیدات و فرایندهای عملی در همه‌ی بخش‌های اقتصاد به ابهام در تمایز بین تولید و خدمات، و در نهایت به محو این تمایز می‌انجامد. بسیاری از شركت‌های تولیدی سنتی، دیگر خود را تولیدكننده‌ی كالا نمی‌دانند؛ زیرا به مشتریان خود«سیستم» یا حتی «راه حل» ارائه می‌كنند؛ مثل بسته‌های یكپارچه‌ی سخت‌افزاری، و خدمات دانش‌مبنا كه در این بسته‌ها گنجانده شده.

به‌همین نحو، هر روز تعداد بیش‌تری از شركت‌های خدماتی نیز، با روی‌آوردن شركت‌های تولیدی سنتی به استفاده از منابع خارج از شركت در آن دسته از فعالیت‌هایی كه فراتر از قابلیت‌های اصلی آنان است، با شبكه‌های تولیدی صنعتی ادغام می‌شوند.دوم این كه توانایی یادگیری سریع و توسعه‌ی دائمی، و به‌كارگیری مؤثر این توانایی در استمرار نوآوری‌ها در امر تولید و خدمات، به عامل كلیدی موفقیت تعداد فزاینده‌ای از شركت‌ها تبدیل گردیده. مشكل اصلی این شركت‌ها در امر توسعه، اكنون دیگر بهینه‌سازی فرایند تولید نیست، بلكه بهینه‌سازی و توسعه‌ی مداوم كل مفهوم تولید است. «گیدنز» به توصیف تغییرات جاری در بحث‌های مدیریتی می‌پردازد: «در صحبت با افرادی كه با كار و پیشه سر وكار دارند، از شدت فشار ایده‌ها بر آنان تعجب می‌كنید.

آن‌ها همیشه در این فكرند كه بعداً چه خواهد شد؟ برای آینده چه فكری بكنم؟ از كجا می‌توانم برای مدتی موقعیت مطلوبی دراین بازار پیدا كنم؟ واقعاً دیگر درباره‌ی مشكلات تولید صحبت چندانی نمی‌كنند. در واقع، امروزه بدون داشتن یك دیگاه كلی، نمی‌توان به كار و پیشه پرداخت.»[۴]سوم این كه فناوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی كه برپایه‌ی میكروالكترونیك، ارتباط راه دور، و نرم‌افزارهای رایانه‌ای شبكه‌مبنا استوارند، در رشد اقتصادی نقش كلیدی دارند. فناوری اطلاعات و ارتباطات، فناوری پایه‌ برای تقویت كاربرد دانش دركالاها و خدمات، و نیز عاملی است كه شركت‌ها را به كسب ظرفیت بیش‌تر در یادگیری ترغیب می‌كند. با غیردولتی‌كردن بخش ارتباط از راه دور، ظهور چندین نوآوری در زمینه‌ی فناوری، و همگرایی سریع بخش‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در دهه‌ی ۱۹۹۰، نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در تقویت رشد بهره‌وری، پیش از پیش مورد تأكید قرار گرفت.

اما در عین حال، قابلیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در آسان‌تركردن پردازش دانش كدگذاری‌شده و آشكار[۵] و در نتیجه، كاهش هزینه‌های شبكه‌سازی شركت با شركت، موقعیتی را ایجاد كرده كه در آن، شركت‌ها به‌دشواری می‌توانند به مزیت رقابتی درازمدتی كه تنها از این نوع دانش حاصل می‌شود دست یابند. در محیط یادگیری جدید، امكانات شركت‌ها برای محافظت- و البته برای به‌انحصاردرآوردن- دانش آشكار، بسیار تضعیف خواهدشد؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد كه توسعه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات، نوعی تناقض‌نمایی ایجاد می‌كند كه به‌موجب آن، اهمیتی كه دانش ضمنی در اقتصاد مبتنی بر دانش برای هر یك از شركت‌ها دارد، مورد تأكید قرار می‌گیرد.[۶]

● توسعه‌ی برنامه‌ریزی‌شده‌ی محل كار در كشورهای صنعتی غرب

از دهه‌ی ۱۹۷۰ در بسیاری از كشورهای صنعتی غرب، توسعه‌ی محل كار مورد توجه و علاقه‌ی دولت، سازمان‌های بازار كار، و نیز محققان بوده است. در آن زمان با افزایش نارضایتی شغلی، كارگریزی، جابجایی نیروی كار و فعالیت‌های صنعتی كه همگی از نشانه‌های بحران تیلوریسم[۷]، فوردیسم[۸] یا تولید انبوه شمرده می‌شدند، توجه و علاقه به توسعه‌ی محل كار افزایش پیدا كرد. در بسیاری از كشورها، برنامه‌هایی با هدف ارتقای كیفیت حیات شغلی، انسانی‌كردن كار، یا ترویج همكاری كاركنان و مدیر شروع شدند. در دهه‌های‌ ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ تمركز برنامه‌ها تا حد زیادی به‌سمت ارتقای بهره‌وری، رقابت و نوآوری شركت‌ها سوق پیدا كرد. بسته به زمان و كشور مربوطه، علاقه‌ی دولت‌ها و سازمان‌های بازار كار نسبت به برنامه‌های توسعه‌ی محل كار متفاوت بوده است. در آلمان و بویژه درسوئد كه از دهه‌ی ۱۹۷۰ دولت و سازمان‌های بازار كار بیش از سایر كشورها، بودجه و هزینه برای توسعه‌ی محل كار صرف كرده‌اند، میزان توسعه‌ی برنامه‌ریزی‌شده در سال‌های اخیر، كاهش آشكاری داشته است. در برخی از كشورها مثل فنلاند و ایرلند، توسعه‌ی برنامه‌ریزی‌شده تا دهه‌ی ۱۹۹۰ شروع نشد. درضمن، كشورهای آنگلوامریكن به استثنای بخشی از استرالیا، تا این اندازه تلاش نكرده‌اند.

پانوشتها:

[۱]. Tuomo Alasoini, “Challenges for Programmatic Workplace Development in the Knowledge-Based Economy”, in Telework ۲۰۰۱-Report of the ۸th European Assembly on New Ways to Work. Helsinki: ۱۲-۱۴.۹.۲۰۰۱, pp. ۲۰۰-۲۰۶.

۲ . دانشجوی دوره‌ی دكتری اطلاع‌رسانی و كتابداری

[۳]. e.g. OECD, ۲۰۰۰.

[۴]. Giddens & Hutton, ۲۰۰۰, ۲۶-۲۷.

[۵]. explicit, codified knowledge

[۶]. Lundvall, ۲۰۰۰; Nonaka & Takeuchi, ۱۹۹۵.

[۷]. taylorism

[۸]. Fordism

[۹]. Business Decisions Limited, ۲۰۰۰; Gustavsen et al., ۲۰۰۱; Naschold, ۱۹۹۴.

[۱۰]. Alasoini, ۲۰۰۰a; Business Decisions Limited, ۲۰۰۰.

[۱۱]. Prihti et al. ۲۰۰۰, ۴۱-۴۳.

[۱۲]. Alasoini, ۲۰۰۰b, ۱۱۵-۱۱۸; Kasvio et al., ۲۰۰۰, ۱۴۰-۱۴۱.

[۱۳]. Arthur, ۱۹۹۹; Teece, ۲۰۰۱.

[۱۴]. knowledge base

[۱۵]. Schienstock, ۱۹۹۹, ۴۵-۴۶.

[۱۶]. tacit knowledge

[۱۷]. module

[۱۸]. Gustavsen et al., ۲۰۰۱.

[۱۹]. Hyotylainen, ۲۰۰۰.

[۲۰]. Seppanen-Jarvela, ۱۹۹۹, ۷۲-۷۵.

[۲۱]. Gustavsen, ۲۰۰۰, ۱۲۱.

منابع

Alasoini, T.: On the Cutting Edge? – the Finnish National Workplace Development Programme and the Norwegian Enterprise Development Programme as Approaches to Workplace Renewal. In Gjelsvik, M. & Hansen, K. (eds.): Nordisk arbeidslivs konference ۱۹۹۹: Norden i verden og verden i Norden [The Nordic Countries in the World and the World in the Nordic Countries]. Nordic Council of Ministers. TemaNord ۲۰۰۰:۵۷۵. Copenhagen ۲۰۰۰a, ۴۵۹-۴۷۹.

Alasoini, T.: Suomalainen tyoelaman kehittamiskokeilu ۱۹۹۶-۹۹ – kokemuksia, nakemyksia ja tuloksia Kansallisesta tyoelaman kehittamisohjelmasta [Finnish Workplace Development Experiment in ۱۹۹۶-۹۹ – Experiences, Insights and Outcomes of the Finnish National Workplace Development Programme]. Finnish Ministry of Labour. National Workplace Development Programme. Reports ۱۱. Helsinki ۲۰۰۰b.

Arthur, W.B.: New Economics for a Knowledge Economy: the Law of Increasing Returns. In Ruggles, R. & Holtshouse, D. (eds.): The Knowledge Advantage. Capstone. Dover, NH ۱۹۹۹, ۱۹۵-۲۱۲.

Beck, U.: The Brave New World of Work. Polity Press. Cambridge ۲۰۰۰.

Business Decisions Limited: Government Support Programmes for New Forms of Work Organisation: a Report for DG Employment & Social Affairs. Offi ce for Offi cial Publications of the European Communities. Luxembourg ۲۰۰۰.

Giddens, A. & Hutton, W.: In Conversation. In Hutton, W. & Giddens, A. (eds.): On the Edge: Living with Global Capitalism. Jonathan Cape. London ۲۰۰۰, ۱-۵۱.

Gustavsen, B.: Introduction: Research and Development Programs as Tools in Workplace Development. Concepts and Transformation ۵ (۲۰۰۰):۱, ۱۲۱-۱۲۳.

Gustavsen, B., Finne, H. & Oscarsson, B.: Creating Connectedness: the Role of Social Research in Innovation Policy. John Benjamins. Amsterdam – Philadelphia ۲۰۰۱.

Hyotylainen, R.: Development Mechanism of Strategic Enterprise Networks: Learning and Innovation in Networks. VTT – Technical Research Centre of Finland. Publications ۴۱۷. Espoo ۲۰۰۰.

Kasvio, A., Haapakorpi, A. & Ruohonen, M.: Joustavat tyojarjestelyt: esitutkimusraportti [Flexible Working Arrangements: Pilot Study Report]. University of Tampere. Information Society Research Centre. Working Papers ۱۲/۲۰۰۰. Tampere ۲۰۰۰.

Lundvall, B.-A.: The Learning Economy: Some Implications for the Knowledge Base of Health and Education Systems. In OECD: Knowledge Management in the Learning Society. OECD. Paris ۲۰۰۰, ۱۲۵-۱۴۱.

Naschold, F.: The Politics and Economics of Workplace Development: a Review of National Programmes. Finnish Ministry of Labour. Labour Policy Studies ۶۴. Helsinki ۱۹۹۴.

Nonaka, I. & Takeuchi, H.: The Knowledge-Creating Company: How Japanese Companies Create the Dynamics of Innovation. Oxford University Press. New York – Oxford ۱۹۹۵.

OECD: A New Economy? The Changing Role of Innovation and Information Technology in Growth. OECD. Paris ۲۰۰۰.

Prihti, A., Gerorghiou, L., Helander, E., Juusela, J., Meyer-Krahmer, F., Roslin, B., Santamaki-Vuori, T. & Grohn, M.: Assessment of the Additional Appropriation for Research. Sitra – The Finnish National Fund for Research and Development. Reports Series ۲. Helsinki ۲۰۰۰.

Schienstock, G.: Transformation and Learning: a New Perspective on National Innovation Systems. In Schienstock, G. & Kuusi, O. (eds.): Transformation towards a Learning Economy – the Challenge for the Finnish Innovation System. Sitra – The Finnish National Fund for Research and Development. Publications ۲۱۳. Helsinki ۱۹۹۹, ۹-۵۶.

Seppanen-Jarvela, R.: Luottamus prosessiin: kehittamistyon luonne sosiaali- ja terveysalalla [Trust in the Process: the Nature of Development Work in Social Welfare and Health Care]. STAKES – National Research and Development Centre for Welfare and Health. Research Reports ۱۰۴. Helsinki ۱۹۹۹.

Teece, D.J.: Strategies for Managing Industrial Knowledge Assets: the Role of Firm Structure and Industrial Context. In Nonaka, I. & Teece, D.J. (eds.): Managing Industrial Knowledge: Creation, Transfer and Utilization. Sage. London – Thousand Oaks – New Delhi ۲۰۰۱, ۱۲۵-۱۴۴.

تومو آلاسوینی[۱]

مترجم: مریم اخوتی[۲]

دانشگاه فردوسی مشهد

---