شکست طراحی شهرهای جدید در ایران

امروزه با مطالعه وضع کنونی شهرهای جدید و نحوه سکونت در آن ها مشخص می شود پروژه طراحی شهرهای جدید از اساس در ایران با شکست مواجه شده است طبق آمار موجود, شهرهای جدید ایران در مجموع پذیرای جمعیتی کم تر از ۱۰ درصد ظرفیت اسکان خود بوده اند برای

امروزه با مطالعه وضع کنونی شهرهای جدید و نحوه سکونت در آن‌ها مشخص می‌شود پروژه طراحی شهرهای جدید از اساس در ایران با شکست مواجه شده ‌است. طبق آمار موجود، شهرهای جدید ایران در مجموع پذیرای جمعیتی کم‌تر از ۱۰ درصد ظرفیت اسکان خود بوده‌اند. برای مثال شهر هشتگرد که پیش‌بینی اسکان ۵۰۰ هزار نفر برای آن صورت گرفته طبق آمار شرکت عمران شهرهای جدید در حدود ۵۰ هزار نفر را در خود جای داده است. ذاکرالحسینی معاون وزیر مسکن اخیرا با اشاره به این‌که در حال حاضر ظرفیت شهرهای جدید در حدود ۹۰۰ هزار واحد مسکونی است، اظهار امیدواری کرده با اجرای طرح زمین‌‌های اجاره‌ای ۹۹ ساله ظرفیت شهرهای جدید به دو میلیون واحد مسکونی ارتقا یابد. وزیر مسکن نیز از ساخت ۲۲ شهرجدید در ایران در فاصله ۳۰ کیلومتری شهرهای بزرگ خبر داد که برخی از این شهرهای جدید برای سکونت بالغ بر۵۰۰ هزار نفر طراحی خواهد شد.با نگاهی آرمانی ساخت شهرهای جدید می‌تواند با افزایش کیفیت و سطح زندگی برای نوشهرنشینان همراه باشد. چرا که برخلاف شهرهای قدیمی ما که توسعه آن‌ها به دلیل معابر و خانه‌های قدیمی با اما و اگرهای فراوان و به تدریج امکان‌پذیر شده، در صورت مهیابودن امکانات از لحاظ تئوریک ساخت آرمان شهرهای جدید قابل وصول است اما آیا در شرایط کنونی این امکانات مهیا خواهد بود؟ آیا شهرهای جدیدی که تاکنون در ایران ساخته شده با هوشمندی و با نگاه به ارتقای سطح کیفی زندگی شهروندان ساخته می‌شود؟

پاسخ به این سوالات در وضعیت کنونی شهرهای جدیدی که تاکنون ساخته شده نهفته است. آنجا که پیرزنی چند سال پیش هنگام ترک شهر فولاد شهر گفت: «اینجا مانند کارخانه‌ای است که تعدادی زن و بچه هم در آن زندگی می‌کنند.»می‌توان گفت در ایران به ویژه در یکصد سال اخیر با رشد شهرنشینی و مهاجرت روستاییان به شهرها، شهرها بیش از پیش بزرگ و جمعیت در این شهرها متراکم‌تر شد و بسیاری از روستاها و محل‌های مساعد از نظر جغرافیایی و آب و هوایی که حداقل‌های زندگی در آن مهیا بود کم‌کم به شهرهایی کوچک تبدیل شدند و سپس هریک بنا به پتانسیل رشد خود گسترش یافتند، تا جایی که از حدود ۵۰ سال پیش دولت به دنبال برنامه‌ریزی برای اسکان سرریز جمعیت شهرهای بزرگ در شهرهای جدید افتاد. ایده‌ای که با تاسیس شهرهای جدید همچون پردیس، هشتگرد، اشتهارد، اندیشه و پرند در استان تهران، فولادشهر، مجلسی و بهارستان در اصفهان، مهاجران در اراک، صدرا در شیراز، سهند در تبریز، گلبهار و بینالود در مشهد، رامین در اهواز، علوی در بندرعباس، تیس در چابهار، لتیان در کرج، رامشاد در زاهدان و عالی‌شهر در بوشهر به دنبال تحقق آن بود اما امروزه با مطالعه وضع کنونی این شهرها و نحوه سکونت در آن‌ها مشخص می‌شود پروژه طراحی شهرهای جدید از اساس در ایران با شکست مواجه شده‌است، به طوری که ۱۴ شهر از ۱۸ شهر ذکر شده در بالا دارای سکنه بوده و چهار تای آن‌ها کاملا خالی از جمعیت هستند. طبق آمار موجود، شهرهای جدید ایران در مجموع پذیرای جمعیتی کم‌تر از ۱۰درصد ظرفیت اسکان خود بوده‌اند این در حالی است که طبق آمار، شهر پرند تاکنون تنها توانسته است جمعیتی بالغ بر شش هزار نفر را در خود جذب کند، شهر هشتگرد که پیش‌بینی اسکان ۵۰۰ هزار نفر برای آن صورت گرفته طبق آمار شرکت عمران شهرهای جدید در حدود ۵۰ هزار نفر را در خود جای داده است.از طرفی در میان همین اندک ساکنین شهرهای جدید نیز مشکلات عدیده‌ای مشاهده می‌شود چنان که شهرهایی نظیر شیخ بهایی و بهارستان در نزدیکی اصفهان همان تعداد اندک ساکنین آن نیز دانشجویان دانشگاه‌های تاسیس شده در این شهرها هستند، ساکنینی که می‌دانند چند سالی را در این شهرها مهمانند و سپس به شهر خود باز می‌گردند، هیچ علاقه و دل بستگی به آن پیدا نمی‌کنند، در نتیجه این شهرها همچون کاروان‌ سراهایی چند ساله شده‌اند. از طرف دیگر فولاد شهر، مهاجران، رامین، سهند و شهرهای جدید نزدیک تهران نیز به شهرهای خوابگاهی در اطراف شهرهای مادر تبدیل شده‌اند که روح شهرنشینی در آن‌ها حاکم نیست، ساکنین این ‌شهرها بیش‌تر خانواده‌های کارگرانی هستند که در واحدهای صنعتی خارج از شهر مادر مشغول به کارند و معمولا صبح‌ها قبل از طلوع آفتاب از خانه بیرون زده و شب در تاریکی خسته و رنجور به خانه باز می‌گردند.

شهر لندن را با ۲۲ شهر جدید اقماری می‌توان یکی از بهترین الگوی ساخت شهرهای جدید نامید، اما باید به این نکته توجه داشت در اروپا به جهت شرایط جغرافیایی خوب و بارش فراوان می‌توان در تمام نقاط آن حداقل‌های زندگی را فراهم کرد و به نظر می‌رسد ایده تاسیس شهرهای جدید با وجود چنین امکانات بسیار برای نواحی با آب و هوای اروپا مناسب باشد اما در آسیا به جهت فقر اکولوژیکی و آن هم در ایران که مساحت بسیاری از آن را مناطق بیابانی خشک یا کوهستانی سرد فراگرفته، بی‌شک هرجایی که امکانات اولیه زندگی فراهم بوده حتما سکونت‌گاهی شکل گرفته است، در نتیجه پیدا کردن محل‌هایی مناسب برای تاسیس شهر‌های جدید که دارای امکانات کافی برای زندگی باشند، بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد و چنانکه از وضعیت این شهر‌های جدید کنونی مشخص است یکی از دلایل عدم استقبال مردم از این شهر‌ها مساله کمبود امکانات اولیه مناسب در آن‌ها است. به طوری که امروزه با گذشت چندین سال از ساخت بعضی از این شهرها اندک ساکنین آن‌ها با مشکل نبود آب مناسب شرب روبه‌رو هستند.

اما به جز بحث حداقل امکانات حیاتی زندگی معضل دیگری که در میان شهرهای جدید ایران وجود دارد، نبود هویت فرهنگی در میان ساکنین این

نو شهرهاست. از نگاه کارشناسان وقتی شهر به معنای واقعی‌اش مفهوم می‌یابد که تعاملات منطقی بین شهروندان صورت بگیرد تا در سایه اجماع توان شهرنشینان، مشکلات هر روز کم‌تر و فواید و مزایای در کنار هم بودن بیش‌تر شود. اما در واقع این امر در شهرهای جدید ایران محقق نشده است. حتی در برخی شهرها موجب نوعی سردرگمی در میان ساکنین این شهرها شده است. ساکنینی که خود را نه اهل شهر مادر می‌دانند نه هویت سکونت‌گاه قبلی خود را حفظ کرده‌اند. همچنین تا هنگامی که این شهرهای جدید نقش خوابگاه‌های کارخانجات صنعتی اطراف مادر شهرها را بازی کنند و تا وقتی از جهت اشتغال و خدمات به خودکفایی نرسند زندگی در این شهرها دارای روح شهرنشینی و تعاون اجتماعی نخواهد شد نتیجه آن می‌شود که امروزه در ایران شاهد آن هستیم که بعد از سال‌ها تاسیس شهرهای جدید دولت (وزارت مسکن) باید طرح اسکان در این شهرها را مجددا پیگیری کند و با تسهیلات مختلف مردم را به زندگی در این شهرها فراخواند، زندگی که آینده مشخصی ندارد. سیاست توسعه شهرها در شرایطی که تقاضای بالایی برای سکونت در شهرهای بزرگ ما وجود دارد باید به روشی منطقی بنا نهاده شود، در غیر این صورت جمعیتی که با هزاران برنامه و سازماندهی وارد این شهرها می‌شوند آن‌ها را فقط به چشم پلی برای ورود به مادر شهرها می‌بینند.

حمیدرضا ایمانی

کارشناس معماری و شهرسازی