دایرة‌المعارف گردشگری (16) باستان‌شناسی

کاترین. آ. کامپ، برگردان نرجس حیدری

تصویر: غار پیش از تاریخ لاسکو در فرانسه
باستان‌شناسی مطالعه علمی فرهنگ‌های گذشته است که هم دوران پیش از تاریخ و هم تاریخی را در بر می‌گیرد. هرچند استفاده از مدارک مکتوب در دسترس اجتناب‌ناپذیر است، اما بیشتر اطلاعات برای پژوهش‌های باستان‌شناسی شامل مواد باقی‌مانده از جوامع گذشته می‌شود. هرچند گردشگری به خودی خود بر روی پژوهش‌های آکادمیک باستان‌شناسی تمرکز نکرده، اما استفاده گسترده از محوطه‌های باستانی به‌عنوان مقاصد گردشگری، باعث تولید علاقه و اثرات متقابل بین محوطه‌های باستانی و گردشگری شده است. موضوعات اصلی بحث شامل این مباحث می‌شود: منابع باستان‌شناسی که باید برای گردشگری پرورش داده شود، روش‌های پرورش این محوطه‌ها و تاثیر بازدیدگنندگان بر محوطه‌های باستان‌شناختی و راه‌های حفاظت از سایت‌ها و سیاست‌های معرفی گذشته. باستان‌شناسان به مدیریت منابع فرهنگی، حفاظت و باستان‌شناسی عمومی به‌ویژه در ارتباط با موضوعات مرتبط با گردشگری، علاقه دارند.

محوطه‌های باستانی و موزه‌ها که دربردارنده بقایای باستان‌شناختی هستند، بخش جدایی‌ناپذیر از میراث فرهنگی و گردشگری به شما می‌آیند. اما استراتژی‌های بازاریابی نیز گاهی اوقات بر ماجراجویی، آموزش و شگفتی تاکید می‌کند.حجم عمده‌ای گردشگری باستان‌شناسانه به سمت دیدارهای کوتاه‌مدت از سایت‌های باستانی جهت داده شده است، هرچند، اشخاص فرصتهایی جهت شرکت مستقیم در این پژوهش دارند. برخی از پروژه‌های باستان‌شناختی با پول حاصل از هزینه‌ای که کارگران داوطلب پرداخت می‌کنند، تامین بودجه می‌شوند؛ در حالی‌که دیگر پژوهش‌ها از داوطلبان به‌عنوان کارگر استفاده کرده و خانه و مسکن‌شان را مهیا می‌کنند.

تقریباً هر منطقه و کشوری، سایت‌های باستان‌شناختی دارد که می‌تواند به‌طور بالقوه برای اهداف گردشگری توسعه داده شود. تعدادی از منابع باستان‌شناختی که از لحاظ بصری تاثیر کمتری دارند، سهم مهمی از میراث فرهنگی را شامل می‌شوند. اهداف اقتصادی و سیاسی از دلایل توسعه این محوطه‌ها به مثابه جاذبه هستند. به‌عنوان جزیی از طرح بازاریابی، باستان‌شناسی می‌تواند بازدیدکنندگان بی‌شماری را به یک منطقه جذب کند. برای نمونه، در مکزیک، یونان و جنوب غربی آمریکا، باستان‌شناسی، بازدیدکنندگان بی‌شماری را جذب کرده و با افزایش استفاده از هتل‌ها، رستوران‌ها و دیگر امکانات به همان اندازه به تولید پول و صادرات و واردات سوغاتی‌های مرتبط منجر شده است. پول به‌دست آمده از هزینه ورودی، مجدداً با هدف توسعه، سرمایه‌گذاری می‌شود، اما بیشتر این سایت‌های باستان‌شناختی و موزه‌ها از طریق مبلغ ورودی، منحصراً درآمد کافی به‌دست نمی‌آورند تا خودکفا باشند.

توسعه یک محوطه باستانی برای گردشگری مستلزم فراهم آوردن امکانات دسترسی، خدمات ابتدایی مانند آب و توالت و حفاظت اصولی از منابع سایت است. از جمله این پیشرفت‌های مورد توجه، نمایش‌های بازسازی نور و صداست. برای مثال باستان‌شناسان به‌طور کلی به نمایش نور و صدا اعتراض می‌کنند، به‌خاطر اینکه نصب کابل و نور مستلزم نابودی غیرضروری محوطه‌ها است که اغلب گذشته خیالی و کم‌مایه را نمایش می‌دهند. علاقه‌ای رو به رشد درباره برنامه‌ریزی توسعه منطقی منابع باستان‌شناختی وجود دارد که شامل توجه به روند عبور و مرور، امتیاز دسترسی و خواسته‌های متنوع مصرف‌کننده می‌شود.

توسعه منابع باستان‌شناختی برای گردشگری، سرعت تخریب محوطه‌ها را نیز افزایش داد. همچنان‌که بازدیدها افزایش می‌یابد، هزینه‌ها برای منابع نیز افزایش می‌یابد. ترافیک فضایی و زمینی، تنفس انسانی، ساخت و ساز امکانات برای خدمت به بازدیدکنندگان، تخریب و جمع‌آوری آثار باستانی و یا بقایای معماری به‌عنوان یادگاری، منابع باستان‌شناختی را تنزل می‌دهند. بنابراین توسعه گردشگری هر منطقه، به‌خاطر اینکه مستلزم ساخت و ساز جاده‌ها، سیستم فاضلاب، هواپیماها، هتل‌ها و دیگر عناصر شالوده‌ای است، منابع باستان‌شناختی را تهدید می‌کنند؛ حتی زمانی که آنها خودشان مستقیماً بر روی فعالیت‌های گردشگری تمرکز نمی‌کنند. متناقضاً، همچنین توسعه معیاری برای مراقبت در برابر غارت و حفاری‌های غیرمجاز ایجاد می‌کند و زمانی که منابع بیشتر دیده شده‌اند، بالطبع شدیدتر محافظت شده‌اند. اقدامات انجام شده برای حفاظت از سایت‌های باستانی شامل پایدارسازی خرابه‌ها، تهیه علائم و فیلم‌های آموزشی برای بازدیدکنندگان درباره قوانین مرتبط با محوطه، نگهبانی و محدود کردن دسترسی است، در حالی‌که ایده‌آل دموکراتیک، دسترسی نامحدود است، در برخی از محوطه‌ها ضروری است که برای حفاظت بیشتر، بازدیدکنندگان را محدود به مشاهده از پشت موانع کنند. در برخی از محوطه‌ها مانند غار لاسکو به دلیل اینکه تنفس بازدیدکنندگان باعث ایجاد آسیب‌های جبران‌ناپذیری در نقاشی‌ها شده، دسترسی کاملاً محدود شده و تنها پژوهشگران برای زمان محدودی اجازه دارند داخل غار شوند و بازدیدکنندگان در عوض تنها باید ماکتی از غار را مشاهده کنند.

به‌خاطر وجود کشمکش بین حفاظت و استفاده، بحث‌هایی در این زمینه وجود دارد که تا چه حد منابع باستان‌شناختی برای مقاصد گردشگری باید توسعه یابد؟ از یک‌سو تمام بهره‌برداری‌ها از یک محوطه مستلزم تخریب منابع است و از سوی دیگر قسمت بزرگی از اهداف باستان‌شناسی، فهم گذشته و انتقال آن به دیگران را شامل می‌شود. عموم مردم، مصرف‌کنندگان اصلی دانش باستان‌شناسی هستند و بازدید از سایت‌ها و موزه‌های باستان‌شناختی یک جنبه مهم از دانش عمومی را شامل می‌شود. برخی باستان‌شناسان بیان می‌کنند که در برخی از کشورها یک وظیفه اخلاقی و شاید قانونی وجود دارد که دسترسی عمومی به گذشته و اطلاعاتی در مورد آن را ایجاب می‌کند.

منابع باستان‌شناختی همچنین ارزش تبلیغاتی و کاربری تفسیری در عرصه رقابتی دارند. برای مثال دولت‌ها می‌توانند از جلوه‌های باستان‌شناختی استفاده کنند تا یک گذشته باشکوه را به تصویر بکشند و یا از جایگاه و نقش اقلیت‌ها و تقسیمات جامعه دفاع کنند و مفاهیم وحدت را بنیان نهند. باستان‌شناسان علاقمندند به استفاده از محوطه‌های مشابه جهت توضیح استراتژی‌های باستان‌شناختی در درک گذشته و ایجاد علاقه عمومی در پاسداری از گذشته و حمایت از فعالیت‌های باستان‌شناختی. گروه‌های دیگر مانند مردم بومی، هم برنامه کاری متناوب دارند و هم روش‌های تفسیر گذشته، و اینها به صورت افزایشی در معرفی گذشته به هم می‌پیوندند.

توضیح: دائره‌المعارف گردشگری در سال 2000 در 700 صفحه از سوی موسسه انتشاراتی راتلج و زیر نظر پروفسور جعفر جعفری منتشر شد. در این دائره‌المعارف همه اصطلاحات مرتبط با گردشگری دارای یک ذیل‌واژه هستند که توسط فردی متخصص در همان حوزه نوشته شده است. این دائره‌المعارف تاکنون چندین بار تجدید چاپ شده است. هر بار یکی از واژگان این دائره‌المعارف را ترجمه خواهیم کرد

 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139