شنبه, ۲۰ بهمن, ۱۴۰۳ / 8 February, 2025
واقعیت های به قطعیت رسیده
اگر رمان به عنوان ژانر ادبی مدرن، سابقه چندان درازی در ایران ندارد شعر فارسی با قدمتی هزارساله دغدغه ذهن ایرانی بوده است.
شعر فارسی اما سرنوشت پرماجرایی را در طول تاریخ از سر گذرانده و در قرن اخیر و با ظهور شاعر بزرگی به نام نیما با رویكردی متفاوت به حركت درآمده است. پس از نیما منحنی تحولات شعری ایران فراز و فرود بیشتری داشته و تغییری اساسی در نگاه شاعران به وجودآمد. با جدی گرفته شدن نقد و بوطیقای شعر، متن شعری به عنوان پدیده‌یی تخصصی ظهوری دیگرگونه یافت. پس از نیما شاعران همزمان با سرودن شعر به بحث درباره شعر پرداختند. پس از انقلاب نیما در شعر فارسی كه علاوه بر گذر از اوزان عروضی نگاه شاعرانه‌یی را در شعرهایش خلق كرد و پس از شاملو كه كوشید بطور كل وزن را از شعر حذف كند، شعر فاسی نگاه هستی شناسانه‌یی به خود گرفت.شعر فارسی پس از یك اتفاق مهم سیاسی یعنی كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به دو راه متفاوت رسید. یك دسته شاعرانی كه شعر را امكانی برای انتقال پیام‌های سیاسی اجتماعی می‌دانستند و دسته‌یی دیگر شاعرانی كه شعر را مستقل از اتفاقات روزمره سیاسی تلقی می‌كردند و قایل به تقلیل شعر به رسانه نبودند. البته درباره شكل‌گیری این دو نگاه ذكر چند نكته ضروری است.
اول اینكه اگر چه تلقی شعر به عنوان متنی صرفا رسانشگر امروز در ساحت شعر، آنقدر غیرحرفه‌یی محسوب می‌شود كه منتقدین جدی شعر ترجیح می‌دهند كمتر درباره‌اش حرف بزنند اما شعرهایی كه با این نگاه نوشته شدند در سالهای بیش از انقلاب ۵۷ ایران بسیار مورد توجه بودند. نكته دیگر اینكه تقسیم بندی شعر پس از سال ۱۳۳۲ فارسی به دو دسته نه دربرگیرنده ویژگی‌های ساختاری شعرها بلكه صرفا براساس ضرورتی برای ره‌گیری رهیافت‌های شعر سالیان اخیر انجام گرفته است. به همین دلیل است كه در تاریخ شعر معاصر، شاعرانی را می‌بینیم كه شعرشان تلفیقی از این دو نگاه بوده است كه البته این ویژگی به خودی خود نمی‌تواند رای به برجستگی شعری بدهد.برای بررسی آنچه در شعر دهه هفتاد اتفاق افتاد باید به ویژگی‌های شعر پیش از دهه هفتاد پرداخت. از آنجایی كه تعامل شعر دهه هفتاد با حافظه تاریخی شعر فارسی هم سلبی و هم ایجابی بوده، می‌توان برخی ویژگی‌های شعر این دهه را با مطالعه دقیق‌تر شعر دهه‌های شصت، پنجاه، چهل و پیش از آن، شناخت.
پیش از برشمردن ویژگی‌هایی كه شعر دهه هفتاد را از شعرهای دهه پیشین خود، مجزا و آن را به پدیده‌یی منحصر به فرد تبدیل می‌كند باید ویژگی‌های شعر دهه شصت را بررسی كرد. در دهه شصت اگرچه شعر جایگاه خود را به عنوان پیام‌آور اجتماعی از دست داده بود اما از نظر ساختاری همچنان نگاهی به خارج از متن شعری داشت.
شعر دهه شصت را شعری ایماژیستی نامیده‌اند. شاعران دهه شصت عموما به بازسازی واقعیتی بیرونی در متن می‌پرداختند. به عبارت دیگر شعر دهه شصت، واقعیت‌ها را پدیده‌های مجرد، یكه و منحصر به فرد تلقی می‌كرد كه وظیفه شعر «انعكاس» آنهاست. شعر پیش از دهه شصت وظیفه انعكاس بخش دیگری از واقعیات را داشت اما شاعران دهه شصت تحت تاؤیر شرایط جامعه، بازتاب سهم دیگری از واقعیات را كاركرد شعر می‌شمردند. یعنی از نظر ساختاری، شعر دهه شصت تفاوت چندانی با شعر چند دهه پیش از خودش نداشت.اما شعر دهه هفتاد شاهد انقلابی در گفتمان شعر فارسی بود. شاعران شعر دهه هفتاد با ارایه تعاریف جدیدی از شعر فارسی سعی كردند به رهیافت‌های متفاوتی دست پیدا كنند. شعر دهه هفتاد به دلیل ماهیت مبدا شكل‌گیری‌اش هدف مشخصی را از قبل پیش‌بینی نكرده بود بلكه شعر این دهه پایان روایت‌های شعری را در دهه‌های پیشین اعلام كرد. به همین خاطر است كه شعر دهه هفتاد را می‌توان پس از نیما، آغازگر انقلاب دیگری در شعر فارسی نامید.شعر نیما و شعر دهه هفتاد در این متن در كنار هم به عنوان دو پدیده انقلابگر معرفی شده‌اند. تفاوت شعر نیما كه قائم به شاعری خاص بود و شعر دهه هفتاد كه در بطنش شاعران زیادی را گنجانده می‌تواند تاییدی بر تفاوت ساختاری شعر دهه هفتاد با شعر پیش از خودش باشد. در دهه هفتاد از آنجایی كه شعر تعریف دیگری یافته بود كه براساس آن نوشتن شعر براساس الگوی خاص زبانی غیرممكن بود شكل جدید شعر یا «شكل‌های جدید شعر» در شعرهای شاعران مختلف تجلی یافت.
شعر دهه هفتاد محصول اندیشه‌یی بود كه اعتقاد داشت هرچه در شعر هست در خود شعر می‌گذرد نه در خارج از آن. اگر تا قبل از شعر دهه هفتاد زبان وسیله‌یی بود كه شاعر توسط آن ذهنیات خود را با كلمات بیان می‌كرد در شعر این دهه زبان نه وسیله، كه وسیله ساز بود. یعنی تمام چیزهای دیگر وسیله زبان می‌شدند. زبان، از واقعیت‌های مسلم واقعیت‌های بكر خلق می‌كرد. به همین دلیل مخاطبانی كه عادت كرده‌اند در شعر بازتاب واقعیت‌های به قطعیت رسیده را جست وجو كنند در مقابل شعر دهه هفتاد شعر این دهه را به فاصله گرفتن از زندگی جامعه و واقعیت‌های موجود متهم می‌كنند.شعر دهه هفتاد اتفاقی است كه نمی‌توان مبدا آن را در زمان یا شعر خاصی جست‌وجو كرد. تمام شاعرانی كه در دهه گذشته قصد صورت بندی بوطیقای شعر را داشته‌اند و احتمالا خواسته‌اند دستاوردهای این شعر را به نام خود مصادره كنند با مشكل مواجه شده‌اند چرا كه ۲۸ رهیافت‌های شعر دهه هفتاد غیر قابل صورت‌بندی و علیه صورت‌بندی است. از نیمه‌های دهه هفتاد تلاش برای تعریف شعر دهه هفتاد و تقسیم‌بندی شعرهای این دوره به شعرهای دهه هفتاد و شعرهای غیر دهه هفتاد نشان دهنده وجود چنین دغدغه‌یی در بین شاعران است. در این دوره عده‌یی از شاعران با پیش كشیدن حلقه‌های ادبی شكل گرفته در اوایل دهه هفتاد، سعی كردند ؤابت كنند كه شعر این دهه از آنها است. شاعران دیگری با این استدلال كه اولین تئوری‌ها درباره شعر دهه هفتاد به قلم آنها نوشته شده است ادعا كردند كه واضع تئوری شعر دهه هفتاد هستند. اما عدم شكل‌گیری حلقه‌های مداوم شاعران اگرچه از سوی برخی كه در بررسی شعر بیشتر به روانشناسی جمعی می‌پردازد تا شعر، دلیلی برای رد خلق شعر دهه هفتاد بود اما خود ثابت كرد كه شعر دهه هفتاد بخوبی توانسته خودش را بر شعر فارسی تحمیل كند.
یكی از ویژگی‌های شعر دهه هفتاد این است كه هیچ دو شاعر دهه هفتادی مثل هم نمی‌نویسند و هیچ دو شاعر دهه هفتادی درك مشابهی از ماهیت شعر ندارند، بنابراین شكل‌گیری حلقه‌یی از شاعران به نحوی كه همه اعضای آن جمع براساس الگویی خاص شعر بنویسند امكان‌پذیر نیست. برای نمونه می‌توان به كارگاه شعر براهنی اشاره كرد. خیلی‌ها انتظار دارند شاگردان براهنی تا ابد مثل او شعر بنویسند اما به فاصله چند سالی پس از پایان كارگاه شعر براهنی، هر یك از شاگران او فقط و فقط مثل خودشان شعر نوشتند. این قاعده درباره دیگر شاعران دهه هفتاد هم صادق است.یكی دیگر از ویژگی‌های شعر دهه هفتاد خوانش متون فلسفی ادبی غربی در خود است. البته این عمل تفاوت بسیار زیادی با صرف تاؤیرپذیری از دیدگاههای فلسفی دارد. شعر فارسی در دهه هفتاد رابطه‌یی بینامتنی با جهان جاری در متون غربی برقرار كرد. بسیاری از مخالفان شعر دهه هفتاد از یك سو شاعران دهه هفتاد را به تاثیرپذیری از متون فلسفی غرب بخصوص متون پست مدرن و از سوی دیگر به بدفهمی این متون متهم كرده‌اند. عده‌یی دیگر با اصرار بر این باور كه شعر اندیشه ساز است و نمی‌توان از دل تئوری‌های فلسفی، شعر نوشت، شعر دهه هفتاد را شعری تحت تاثیر و فاقد ارزش دانسته‌اند. این منتقدین حتماص در متن‌هایی كه درباره شعر دهه هفتاد نوشته شده‌اند پاسخ خود را گرفته‌اند اما بد نیست با اشاره به بعضی ویژگی‌های شعر دهه هفتاد به رد این ادعاها بپردازیم.شعر دهه هفتاد واقعیت‌های موجود را می‌خواند تا بتواند با متزلزل كردن باورهای واقعی، واقعیتی جدید پی‌ریزی كند. بنابراین متون فلسفی غربی یا شرقی فرقی نمی‌كند نیز می‌توانند به عنوان متن‌های به قطعیت رسیده ابزار زبان شعر دهه هفتاد محسوب شوند. ضمن اینكه مراوده شعر دهه هفتاد با متون فلسفی به ضرورت ساختاری هم شعر هفتاد و هم متون فلسفی جدید مبتنی بر كژ فهمی است. درك دكارتی شعر دهه هفتاد از متون فلسفی انتظاری بیهوده است. شعر این دهه چون خود از فهم یكه گریزان است نمی‌تواند خوانشی خطی از متون دیگر داشته باشد.نكته دیگر اینكه برخی از منتقدین پس از پایان دهه هفتاد شمسی از شعر دهه هشتاد حرف می‌زنند كه نشانگر عدم درك اتفاقی است كه در شعر دهه هفتاد افتاده است. تقلیل تعریف اخیر شعر به بسته‌یی زمانی تنها از ذهنیتی ماقبل دهه هفتادی بر می‌آید. شعر دهه هفتاد نه به ضرورت دهه‌یی كه در آن متولد شده شعر دهه هفتاد نام گرفته و نه اینكه متعلق به شاعران خاصی است كه عده‌یی بخواهند با عبارات بی‌مسمایی نظیر «شعر دهه هفتاد» سهم خود را از شعر معاصر فارسی طلب كنند. ممكن است شاعری در دهه هشتاد نوشتن شعر را شروع كرده باشد و بسیار بهتر از شاعران دهه هفتاد، شعر دهه هفتادی بنویسد. نباید از یاد برد كه گفتمان شعر دهه هفتاد آنقدر تاؤیرگذار بوده كه همه نحله‌های شعری پیش از دهه هفتاد وقتی در این دهه حیاتی مجدد یافتند خودشان بوده‌اند به اضافه تاؤیری كه شعر دهه هفتاد بر آنها گذاشته است.اگرچه زمان زیادی از شكل‌گیری شعر دهه هفتاد نمی‌گذرد اما این شعر در همین مدت به ضرورت تعریف متفاوتش از چنان پیچیدگی‌هایی برخوردار شده كه درباره‌اش بسیار نوشته شده و بیشتر از این نوشته خواهد شد
مجتبی پورمحسن
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست