شان نزول سوره ال عمران

شصت نفر از مسیحیان نجران برای تحقیق دربارهٔ اسلام و محاجّه با رسول خدا وارد مدینه شدند چهارده نفر از آنها از اشراف و بزرگان نجران بودند

۱) الم.

۲) اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ.

الف‏، لام‏، میم‏.

خداست كه هیچ معبودِ [بحقی‏] جز او نیست و زنده [پاینده‏] است‏.

□□□

شصت نفر از مسیحیان نجران برای تحقیق دربارهٔ اسلام و محاجّه با رسول خدا وارد مدینه شدند. چهارده نفر از آنها از اشراف و بزرگان نجران بودند. امیر و رئیس آنها «عاقب» نام داشت و مشاور او ایهم نامیده می‌شد و نفر سوم «ابوحارثه» نام داشت كه مردی عالم و دانشمند بود و پادشاهان روم به دستور او بنای كلیسا می‌نمودند و او تمام كتب مسیحیان را از حفظ داشت. این گروه با لباس‌های فاخر و زیبا و پرزرق و برقی وارد مسجد پیامبر شدند. پیامبر نماز عصر را با مسلمانان خوانده بود و آنها هم طبق رسوم خودشان مشغول خواندن نماز شدند. پس از آن با حضرت به گفتگو پرداختند. پیامبر آنها را به دین اسلام دعوت نمود. ولی آنها اجابت ننمودند و گفتند: مذهب ما حق است و ما از حق تجاوز نمی‌كنیم. پیامبر فرمود: شما چگونه بر آئین حق هستید در حالی كه برای خداوند فرزند قائلید، عیسی را پسر خدا می‌دانید و صلیب را پرستش می‌كنید؟ عاقب و ایهم پرسیدند: اگر عیسی پسر خدا نیست پس پسر كیست؟ پیامبر فرمود: آیا شما قبول دارید كه هر پسری به پدر خود شبیه است؟ گفتند: بله. فرمود: آیا این‌طور نیست كه خداوند به هر چیزی احاطه دارد و روزی موجودات با اوست؟ گفتند: آری. فرمود: آیا عیسی چنین بود؟ گفتند: نه. فرمود: آیا می‌دانید كه خداوند دانا است و هیچ چیزی در آسمان و زمین بر او پوشیده نیست، آیا عیسی غیر از آنچه خدا به او یاد داده بود چیزی می‌دانست؟ گفتند: خیر. فرمود: آیا عیسی را مادرش مانند سایر كودكان در رحم خود حمل نكرد و بعد او را به دنیا آورد و عیسی پس از تولد همچون كودكان دیگر غذا می‌خورد؟ گفتند: بله. فرمود: پس او چگونه پسر خداست در حالی كه هیچ شباهتی به پدرش ندارد؟ در اینجا همهٔ آنها ساكت شدند و سپس حدود ۸۰ آیه از سورهٔ آل عمران نازل شد.

● آیه ۱۲ سوره آل عمران

۱۲) قُلْ لِلَّذِینَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ.

به كسانی كه كفر ورزیدند بگو: «به زودی مغلوب خواهید شد و [سپس در روز رستاخیز] در دوزخ محشور می‏شوید، و چه بد بستری است‏».

□□□

پس از پیروزی مسلمانان در جنگ بدر یهودیان گفتند: آن پیامبری كه ما توصیف او را در كتاب خود تورات خوانده‌ایم كه در جنگ شكست نمی‌خورد همین پیامبر است. ولی در جنگ احد كه به شكست پیامبر و شكست مسلمانان انجامید گفتند: به خداوند سوگند این آن پیامبری نیست كه در تورات به آن بشارت داده شده و بر كینه و عدوات و دشمنی خود با رسول خدا و مسلمانان افزودند و پیمانی را كه با پیامبر بسته بودند قبل از پایان مدت نقض كردند. پس از آن تعدادی از آنان به مكه رفتند و با مشركان برای مبارزه با مسلمانان همدست شدند و سپس به مدینه برگشتند. به دنبال این واقعه آیهٔ فوق نازل شد و خداوند به وعدهٔ خود وفا نمود، یهود بنی‌قریظه كشته و بنی‌نضیر تبعید شدند و قلعهٔ خبیر به دست امیرالمؤمنین گشوده شد و حقیقت دین اسلام و صدق ادعای پیامبر به آنان ثابت شد.

● آیه ۱۳ سوره آل عمران

۱۳) قَدْ كانَ لَكُمْ آیَهٌٔ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا فِئَهٌٔ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أُخْری كافِرَهٌٔ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ إِنَّ فِی ذلِكَ لَعِبْرَهًٔ لِأُولِی الْأَبْصارِ.

قطعاً در برخورد میان دو گروه‏، برای شما نشانه‏ای [و درس عبرتی‏] بود. گروهی در راه خدا می‏جنگیدند، و دیگر [گروه‏] كافر بودند كه آنان [= مؤمنان‏] را به چشم‏، دو برابر خود می‏دیدند؛ و خدا هر كه را بخواهد به یاری خود تأیید می‏كند، یقیناً در این [ماجرا] برای صاحبان بینش عبرتی است‏.

□□□

این آیه دربارهٔ چگونگی جنگ بدر نازل شده و اینكه خداوند چگونه جمعیت مسلمانان را در نظر كفار بیش از دو برابر جلوه دارد. در جنگ بدر تعداد مسلمانان ۳۱۳ نفر بود. فرماندهی مهاجران با علی و فرماندهی انصار با سعدبن عباده بود. ابتدا لشكر اسلام به نظر مشركان حقیر و قلیل آمد و سبقت به قتال نمودند ولی بعداً به قدرت الهی چنان مرعوب شدند كه آنها را دو برابر تعداد خودشان می‌دیدند. سرانجام سپاه اسلام با پیروزی كامل به مدینه بازگشت و خداوند آنها را بر كفار غلبه داد.

● آیه ۲۳ سوره آل عمران

۲۳) أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْكِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی كِتابِ اللَّهِ لِیَحْكُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ.

آیا داستان كسانی را كه بهره‏ای از كتاب [تورات‏] یافته‏اند ندانسته‏ای كه چون به سوی كتاب خدا فرا خوانده می‏شوند تا میانشان حكم كند، آنگه گروهی از آنان به حال اعراض‏، روی برمی‏تابند؟

□□□

زن و مردی از اهل خبیر مرتكب زنا شدند و حكم تورات آن بود كه باید سنگسار شوند ولی چون آنها از طبقه اشراف بودند از اجرای این دستور دربارهٔ آنها سرباز زدند و نزد پیامبر آمدند به امید آنكه حكمی فرماید كه آسان‌تر باشد. پیامبر نیز همان حكم را برای آنها تعیین كرد. بعضی از بزرگان یهود به پیامبر اعتراض كردند و گفتند این قضاوت از عدالت به دور است و منكر چنین مجازاتی در تورات شدند. حضرت فرمود تورات را حاضر كردند و «ابن صوریا» را كه دانشمندان یهود و اعلم به تورات بود آوردند. پیامبر دستور داد قسمتی از تورات را تلاوت كند و او چون به آیه رجم رسید دست روی آن گذاشت و تلاوت نكرد. عبدالله‌بن سلام كه از دانشمندان یهود بود و اسلام اختیار كرده بود در آنجا حضور داشت، او فوراً متوجه شد و برخاست و دست ابن صوریا را برداشت و آن آیه را تلاوت نمود. در تورات نوشته كه مرد زن‌دار و زن شوهر دار اگر مرتكب زنا شوند و ثابت شود باید آن دو را رجم نمود. سپس به حكم پیامبر آن دو را سنگسار كردند. در این هنگام جمعی از یهودیان خشمناك شدند و این آیه دربارهٔ آنان نازل گردید.

● آیه ۲۶ سوره آل عمران

۲۶) قُلِ اللَّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِی الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِكَ الْخَیْرُ إِنَّكَ عَلی كُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ.

بگو: «بار خدایا، تویی كه فرمانفرمایی‏؛ هر آن كس را كه خواهی‏، فرمانروایی بخشی‏؛ و از هر كه خواهی‏، فرمانروایی را باز ستانی‏؛ و هر كه را خواهی‏، عزت بخشی‏؛ و هر كه را خواهی‏، خوار گردانی‏؛ همه خوبیها به دست توست‏، و تو بر هر چیز توانایی‏».

□□□

در زمان جنگ خندق وقتی مسلمانان مشغول حفر گودال در اطراف مدینه بودند ناگهان به سنگ بزرگ و سختی برخوردند كه از حركت دادن و یا شكستن آن درماندند، این جریان را به عرض پیامبر رساندند. پیامبر وارد خندق شد و كلنگی برگرفت و محكم بر روی سنگ فرود آورد. از برخورد كلنگ با سنگ جرقه‌ای جستن كرد و پیامبر تكبیر گفت و مسلمانان هم با او تكبیر گفتند. پیامبر برای بار دوم كلنگ را بر سر سنگ فرود آورد و دوباره جرقه‌ای ظاهر شد و پیامبر تكبیر گفت و مسلمانان هم تكبیر گفتند و بار سوم هم همین اتفاق افتاد. سلمان از پیامبر علت این كار را پرسید و پیامبر فرمود: در میان برقی كه اول بار ظاهر شد كاخ‌های حیره و مداین را دیدم و بار دوم كاخ‌های روم و بار سوم كاخ‌های صنعا و یمن را دیدم و هر سه بار برادرم جبرئیل به من مژده داد كه آنها در زیر پرچم اسلام و در اختیار مسلمانان قرار خواهد گرفت و من در آن حال تكبیر پیروزی گفتم. مسلمانان واقعی از این بشارت بسیار خوشحال شدند ولی منافقان با ناراحتی و استهزاء گفتند: چه خیال باطل و چه وعدهٔ محالی. در حالی كه اینجا از ترس جان خود مشغول حفر خندق هستند آرزوی فتح كشورهای بزرگ را در سر می‌پرورانند. در این زمان بود كه این آیات نازل شد.

● آیات ۳۱ و ۳۲ سوره آل عمران

۳۱) قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ.

۳۲) قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْكافِرِینَ.

بگو: «اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی كنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید، و خداوند آمرزنده مهربان است‏».

بگو: «خدا و پیامبر [او] را اطاعت كنید.» پس اگر رویگردان شدند، قطعاً خداوند كافران را دوست ندارد.

□□□

برای این آیات دو شأن نزول آمده است یكی اینكه: كسانی بودند كه در ظاهر ادعای دوستی و محبت خداوند داشتند ولی عمل به دستورات الهی در آنها كمتر دیده می‌شد. دیگر اینكه: گروهی از نصارای نجران خدمت پیامبر رسیدند و اظهار داشتند كه ما عبادت مسیح می‌كنیم برای محبت به خدا.

● آیه ۶۹ سوره آل عمران

۶۹) وَدَّتْ طائِفَهٌٔ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ یُضِلُّونَكُمْ وَ ما یُضِلُّونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ.

گروهی از اهل كتاب آرزو می‏كنند كاش شما را گمراه می‏كردند، در صورتی كه جز خودشان [كسی‏] را گمراه نمی‏كنند و نمی‏فهمند.

□□□

طایفه‌ای از اهل كتاب كه یهودی بودند می‌خواستند به لطایف الحیل حذیفه و عمار و معاذ را كه از مسلمانان سرشناس و مبارز به آئین خود درآوردند و با وسوسه‌های شیطانی از اسلام باز دارند. در این جا این آیه نازل شد و به همهٔ مسلمانان هشدار داد.

● آیه ۷۲ سوره آل عمران

۷۲) وَ قالَتْ طائِفَهٌٔ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ.

و جماعتی از اهل كتاب گفتند: «در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد، ایمان بیاورید، و در پایان [روز] انكار كنید؛ شاید آنان [از اسلام‏] برگردند».

□□□

۱۲ نفر از مسلمانان یهود نقشه‌ای برای متزلزل ساختن ایمان مسلمانان طرح نمودند و با یكدیگر همدست شدند كه اول روز به حسب ظاهر خدمت پیامبر برسند و ایمان بیاورند ولی در آخر روز كافر شوند و وقتی از آنان سؤال شد كه چرا چنین كردید بگویند ما صفات محمد را از نزدیك مشاهده كردیم و وقتی به كتب دینی خود مراجعه كردیم متوجه شدیم صفات و روش او با آنچه در تورات است تطبیق نمی‌كند و لذا برگشتیم. این موضوع سبب می‌شود كه در ایمان مسلمانان تزلزل ایجاد شود و آیه فوق به این دلیل نازل شد.

● آیه ۷۵ سوره آل عمران

۷۵) وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْكَ إِلاَّ ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ.

و از اهل كتاب‏، كسی است كه اگر او را بر مال فراوانی امین شمری‏، آن را به تو برگرداند؛ و از آنان كسی است كه اگر او را بر دیناری امین شمری‏، آن را به تو نمی‏پردازد، مگر آنكه دایماً بر [سر] وی به پا ایستی‏.این بدان سبب است كه آنان [به پندار خود] گفتند: «در مورد كسانی كه كتاب آسمانی ندارند، بر زیان ما راهی نیست‏.» و بر خدا دروغ می‏بندند با اینكه خودشان [هم‏] می‏دانند.

□□□

این آیه درباره دو نفر از یهودیان نازل شد. یكی از آنان امانت‌دار و درست‌كردار بود و دیگری پست و خیانتكار. اولی «عبدالله‌ بن سلام» بود كه یكی از ثروتمندان مقدار زیادی طلا نزد او به امانت گذاشت و او همهٔ آن را به موقع به صاحبش برگرداند و به این خاطر خداوند در این آیه او را می‌ستاید و دیگری «فنحاص‌بن عازورا» بود كه شخصی یك دینار به وی امانت داد و او در آن خیانت كرد و به این خاطر خداوند او را در این آیه سرزنش می‌كند.

● آیه ۷۷ سوره آل عمران

۷۷) إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِٔ وَ لا یُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِٔ وَ لا یُزَكِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ.

كسانی كه پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای ناچیزی می‏فروشند، آنان را در آخرت بهره‏ای نیست‏؛ و خدا روز قیامت با آنان سخن نمی‏گوید، و به ایشان نمی‏نگرد، و پاكشان نمی‏گرداند، و عذابی دردناك خواهند داشت‏.

□□□

جمعی از احبار یهود مانند «كعب‌بن اشرف و ابی‌بن رافع و حیّ‌بن اخطب» كه موقعیت اجتماعی خویش را در خطر می‌دیدند كوشش كردند نشانه‌هایی را كه در تورات درباره آخرین پیامبر وجود داشت و شخصاً نگارش كرده بودند تحریف كنند و سوگند یاد كنند كه جمله‌های تحریف شده، از جانب خداست. به همین جهت این آیه نازل شد و به آنان هشدار داد. و بعضی گفته‌اند كه این آیه در مورد «اشعث‌بن قیس» است كه می‌خواست زمین شخصی را به دروغ تصاحب كند و زمانی كه قصد داشت برای اثبات ادعای خود سوگند یاد كند این آیه نازل شد. در این هنگام اشعث ترسید و زمین را به صاحبش برگرداند.

---