جنبش زنان و روشنفكری مردان

تحولات سیاسی پی درپی و برخوردهای سلیقه ای با مسالهٔ مشاركت اجتماعی زنان و نادیده گرفتن عمدی و بی اهمیت شمردن جنبش اجتماعی زنان ایران در حوزهٔ عمومی, سرنوشت جنبش زنان در ایران را به سرنوشت سزیف پهلوان اسطوره ای یونان دچارکرده است

مردان روشنفكر و نواندیش ایرانی خواسته یا ناخواسته در كنار دولتمردان همدست و هماهنگ در به حاشیه راندن و به نشیب غلتاندن زنان قرار گرفته‌اند به این دلیل است كه امروزه دفاع از حقوق زنان و وصف مظلومیت تاریخی آنان از بارزترین و اصولی‌ترین نشانه‌های آزادی‌خواهی و عدالت‌طلبی و معیاری اساسی برای روشنفكری مردان ایرانی درآمده است.

تحولات سیاسی پی‌درپی و برخوردهای سلیقه‌ای با مسالهٔ مشاركت اجتماعی زنان و نادیده گرفتن عمدی و بی‌اهمیت شمردن جنبش اجتماعی زنان ایران در حوزهٔ عمومی، سرنوشت جنبش زنان در ایران را به سرنوشت سزیف پهلوان اسطوره‌ای یونان دچارکرده است.(۱) پس از گذشت قرون و اعصار هنوز هم مبتلا شدن به تكرار جانفرسای روزمرگی انتقامی است كه خدایان قدرت از اعتراض‌كنندگان به خودكامگی و دانایان رازها می‌گیرند!

از جنبش استقلال‌طلبی و مشاركت‌جویی زنان ایران با هدف برابری‌خواهی حقوق صنفی و انسانی در سطح عامه قریب یكصد سال می‌گذرد. این جنبش باوجود اصرار و فشار دایمی و پیوستهٔ تفكراتی كه سعی دارند زنان را در حاشیه و پیرامون و به جایی كه خود می‌پسندند (یعنی خانه) بنشانند و تحركات آنان را در حوزهٔ خانواده و مسایل تكراری آن محدود کنند؛ با حداقل امكانات، تحت سخت‌ترین فشارها به كندی راه خود را می‌رود... ظرف ۲۷ سالی كه از انقلاب می‌گذرد، هر بار كه جناحی بر سر كار آمده، سلایق و علایق و نظرات خود را بر جامعه حاكم کرده است، اغلب اوقات سلیقه‌ها و تفكرات شخصی حاكمان، جایگزین قوانین شده و تصمیم‌گیری‌ها در سطح كلان متاثر از نگرش مسؤولانی شده كه قدرت را به دست گرفته‌اند و به آن به چشم غنیمت چند روزه نگاه می‌كنند و می‌خواهند تا تنور قدرت و موقعیت‌شان داغ است نان سلیقه را بچسبانند و چه نانی بهتر از زنان و سرنوشت آنان؟!

بعد از انقلاب زنان با دولتمردان متعدد و سلیقه‌های بی‌شمار آنان مواجه شده‌اند و هر بار انرژی زیادی را صرف یافتن راه‌هایی برای مقابله یا اعتراض به رفتارها و سلیقه‌هایی کرده‌اند كه دولتمردان در مورد زنان و سرنوشت آنان اعمال كرده‌اند. یك روز دولتمردان تصمیم می‌گرفتند بین كلاس‌های دانشكده پرده بكشند تا از ناموس مردم حفاظت كنند، روز دیگر دولتمردان تازه به قدرت رسیده تصمیم می‌گرفتند رشته‌های دانشگاهی را مردانه و زنانه اعلام كنند دور بعد، سلیقه و علاقهٔ دولتمردان بر این قرار می‌گرفت كه از كت و شلوار پوشیدن و دوچرخه‌سواری زنان حمایت کنند.

در دورهٔ اصلاحات و باز شدن نسبی فضای اجتماعی و سیاسی، در ایران موقعیتی ایجاد شد و دولتمردانی پیدا شدند كه با احتیاط زیاد از مشاركت محدود سیاسی، اجتماعی زنان حمایت کردند! و اما دولت مستعجل اصلاحات خیلی سریع جایش را به دولتمردانی سپرد كه ۱۸۰ درجه با آنان متفاوت بودند و حالا دوباره سلیقهٔ دولتمردان بر این قرار گرفته كه زنان به خانه برگردند و تصمیم گرفته شده تا اطلاع ثانوی مهم‌ترین نقش زنان همان خانه‌داری و بچه‌داری باشد و باقی بماند!

حتی نام تنها نهاد رسمی و نسبتاً جاافتادهٔ یادگار دورهٔ اصلاحات را از مركز مشاركت‌ امور زنان به مركز امور خانواده تغییر دادند و اما زنان ایرانی در طول این ۲۷ سال هم‌چنان در سكوت و صبورانه كوله‌بار آرزوهایشان را چون تخته‌سنگ شریف در هر دوره بر دوش كشیده و هر بار كه آن را به جایی می‌رسانند كه بتوانند از آن جایگاه نگاهی به موقعیت و وضعیت خویش بیندازند و وضعیت خویش را بررسی و نقد کرده و برای ادامهٔ راه چاره‌ای بیندیشند، تندباد حادثه كوله‌بارشان را به اعماق دره می‌غلتاند و امكان جمع‌بندی و نگاه به پشت سر را از ایشان باز می‌ستاند. در این به نشیب غلتیدن‌ها نه تنها دولتمردان و بدسلیقگی‌ها و بداخلاقی‌های اعتقادیشان كه روشنفكران و نواندیشان مرد ایرانی هم نقش دارند و مقصرند! علت این‌كه می‌گویم مردان روشنفكر و نواندیش ایرانی خواسته یا ناخواسته در كنار دولتمردان همدست و هماهنگ در به حاشیه راندن و به نشیب غلتاندن زنان قرار گرفته‌اند به این دلیل است كه امروزه دفاع از حقوق زنان و وصف مظلومیت تاریخی آنان از بارزترین و اصولی‌ترین نشانه‌های آزادی‌خواهی و عدالت‌طلبی و معیاری اساسی برای روشنفكری مردان ایرانی درآمده است. هرچند آقایان ترقی‌خواه با صدها اما و اگر و ذكر دایمی این نكته كه عقب‌ماندگی زنان تقصیر خودشان است و خودشان می‌خواهند كه چنین سرنوشتی داشته باشند و... دفاع ناقصی از حقوق زنان می‌كنند و به محض اثبات روشنفكری از طریق دفاع از حقوق زن سراغ كارهای اصلی‌ترشان می‌روند. «من به شما جایزه می‌دهم اگر یك نوشته یا سخنرانی از روشنفكران مرد ایرانی ارایه كنید كه در آن‌ علت عقب‌ماندگی زنان ایران را خود زنان ندانسته باشند!»

با این ترتیب میزان تحرك و جوشش زنان در ایران خواهی‌نخواهی با میزان بحث و گفت‌وگو‌های روشنفكری در سطح جامعه پیوند می‌خورد. هم‌چنان كه میزان تحرك جنبش زنان ایران به میزان برخورد و حجم سركوب پنهان و آشكار جنبش آزادی‌خواهی بستگی پیدا می‌كند. هر بار كه هزینه‌های نقد و اعتراض بالا می‌گیرد، جامعه برای حفظ صیانت و حداقل امنیت سر در لاك خود می برد. بدیهی است كه جنبش زنان هم از جوشش افتاده به نظر برسد.

ناپایداری و ناامنی مزمن و طولانی‌مدت فضای سیاسی، اجتماعی ربع قرن اخیر بیش از همه به طبقهٔ متوسط كه معمولاً حاملان اصلی بار جنبش‌های اجتماعی ایران بوده‌‌اند ضربه زده است و ماهیت آن را جداً به مخاطره افكنده است.

ناامنی و فقر فزاینده طبقهٔ متوسط را از جایگاه واقعی‌اش به سمت پایین و حاشیهٔ اجتماع كشانده و او را به صورت تماشاچی منفعل و خاموش اضمحلال و فروپاشی خویش در آورده است. از این رو جنبش‌های اجتماعی چون جنبش دانشجویی، جنبش محیط‌زیست، جنبش معلمان، كارگران و زنان دچار هم‌سرنوشتی گریز ناپذیر با طبقهٔ متوسط و با یكدیگر شده‌اند. هر چند جنبش‌های اجتماعی در ایران معمولاً از طبقات بالای جامعه و نخبگان شروع می‌شود اما همواره بیشترین فراوانی و تعداد آزادی‌خواهان و فعالان جنبش‌های اجتماعی در طبقهٔ متوسط بوده است. جنبش برابری‌خواهی حقوق صنفی و سیاسی زنان و مبارزات علیه تبعضیات جنسیتی در ایران هم از نخبگان زن در طبقات بالا شروع شد. اما خیلی سریع به لایه‌های میانی اجتماع نفوذ پیدا كرد و دیربازیست كه جنبش زنان در ایران در طبقهٔ متوسط با گرفتاری درون طبقه‌ای جدی دست به گریبان شده است كه بخش اعظم وقت و انرژی‌‌اش را می‌بلعد! به نظر من یكی از عمده گرفتاری‌های درون طبقه‌ای جنبش زنان به طور خلاصه این است كه اغلب آزادی‌خواهان ایرانی اعم از زن و مرد به پدیدهٔ دفاع از حقوق زنان و مبارزات ضدتبعیض جنسیتی آنان به صورت ابزاری علیه خودكامگی و مبارزه با قدرت حاكم می‌نگرند و برای جنبش برابری‌خواهی حقوق زنان اصالت و ارزش ذاتی قایل نیستند و با آن عمیقاً پیوند برقرار نمی‌كنند!

مرضیه مرتاضی لنگرودی

---