گزارش بزرگداشت عبدالله ابریشمی پژوهشگر تاریخ قوم کرد چند لحظه رنگی

دکتر عبدالله ابریشمی هم از آن چهره هایی است که سال ها عمر خود را وقف تاریخ و فرهنگ اقوام ایرانی کرده

دکتر عبدالله ابریشمی هم از آن چهره‌هایی است که سال‌ها عمر خود را وقف تاریخ و فرهنگ اقوام ایرانی کرده. او متولد ۱۳۱۰ در شهرستان مهاباد است و در ۷۷ سال عمر خود خدمات ارزشمندی را به قوم کرد و مردم ایران ارائه کرده‌‌ که از جمله آنها می‌توان به تاسیس دانشگاه آزاد واحد مهاباد و نگارش کتاب‌های <مبانی فرهنگی دولت>، <نقد و بررسی ناسیونالیسم> و <هویت تاریخی و مشکلا‌ت کنونی مردم کرد> اشاره کرد. اما گذشته از اینها در سال‌های ابتدایی انقلا‌ب که چالشی میان برخی گروه‌های سیاسی کرد و دولت مرکزی به وجود آمده بود، دکتر ابریشمی با در پیش گرفتن مشی اعتدال و ایراد سخنانی روشنگرانه‌نقش مهمی در تلطیف فضا ایفا کرد. چندی پیش موسسه مطالعات فرهنگ و تمدن ایران زمین و جامعه کردهای مقیم مرکز، مراسم بزرگداشتی برای دکتر عبدالله ابریشمی در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار کردند که در آن جمعی از صاحب‌نظران و فعالا‌ن فرهنگی کشور و به ویژه کردپژوهانی چون میرجلا‌ل‌الدین کزازی، اسعد اردلا‌ن، عبدالعزیز مولودی، احمد قاضی، کاوه بیات، حسین شاه‌اویسی، محمدعلی توفیقی، صلا‌ح‌الدین خدیو، مجتبی برزویی و احسان هوشمند سخنرانی کردند. گزارش این نشست را می‌خوانید.

● کرد در ادب ایران زمین

سخنران نخست این مراسم دکتر میرجلا‌ل‌الدین کزازی بود که در سخنان خود بر پیوند ناگسستنی قوم کرد و سرزمین ایران تاکید کرد. کزازی گفت: <شما کردان، ایرانیانی هستید ناب و نژاده، دیرینه و دلا‌ور. من به آواز بلند بی‌هیچ پروا گویم کردان با ایران پیوند ناگسستنی دارند، کردی هر جای جهان باشد هنگامی که زبان به سخن می‌گشاید با برناترین برهان می‌گوید که من ایرانی‌ام.>

وی افزود: <زنگ و آهنگی که در واژگان کردی نهفته است از فراسوی هزاره‌ها به ما می‌رسد و دل هر ایرانی را می‌لرزاند. چگونه کرد می‌تواند به هر بهانه‌ای از ایران و سرزمین هزاره‌ها بگسلد؟>

کزازی در ادامه گفت: <وقتی از سرزمین باختر به سرزمین کردان می‌رسیم از دروازه تاریخ گذشته‌ایم و این سرزمین نشانه‌هایی از ایران کهن دارد.>

کزازی در پایان با اشاره به اسطوره‌های ایرانی و نمود و نشان کردها در این اسطوره‌ها به داستان ضحاک مار به دوش اشاره کرد و گفت: <به گفته فردوسی یکی از دو جوانی که از آشپزخانه دربار ضحاک جان به در ‌برد به کوهستان ‌رفت و از اجتماع این نجات‌یافتگان، نژاد کرد پدید آمد.>

● بگشا این گره فرهنگی را...

دیگر سخنران این مراسم حسین شاه‌اویسی بود. او در بخشی از سخنانش گفت: <دکتر عبدالله ابریشمی، این ایرانی اصیل در دامان پررمز و راز زاگرس پرغرور دیده بر جهان می‌گشاید، دوران نوجوانی و جوانی ایشان با رویدادهای جنگ جهانی دوم، با اشغال میهن و وقایع غرب کشور و کردستان درهم می‌آمیزد. این همزمانی تجارب پرارزشی را برای ایشان به همراه می‌آورد که سیاست و عمل سیاسی راه‌حل مشکل ما نیست. او بر این باور است که گره اساسی در زندگی ما ایرانیان به‌ویژه کردها، فرهنگی و در ذهنیت ما است، پس باید در زمینه‌های فرهنگی به تلا‌ش بنیادین دست زد.>

این مورخ در ادامه گفت: <با مطالعه آثار دکتر ابریشمی که در جای‌جای آن پیوندهای عاطفی، تاریخی و فرهنگی کردها و ایران موج می‌زند به این باور می‌رسیم که ایشان پس از گذر از مراحل پرفراز و نشیب زندگی به این جمع‌بندی رسیده است که وظیفه اصلی خود را فرهنگی و آموزش نسلی می‌داند که آگاه شود و پاسخگو؛ پیرو شعور نه شعار.>

● از آگاهی‌های محدود ما

کاوه بیات پژوهشگر تاریخ معاصر ایران نیز دیگر سخنران این مراسم بود. بیات در مطلبی که به این مناسبت ارائه کرد از محدودیت‌ها و کاستی‌هایی سخن گفت که دانش تاریخی ایرانیان را نسبت به تحولا‌ت ایران معاصر تحت‌الشعاع قرار داده است. ‌

وی با اشاره به تاریخ معاصر کردستان ایران گفت: <آگاهی‌های موجود تنها به چند واقعه محدود شده که در یک برهه با گوشه‌ای از تحولا‌ت کلا‌ن مملکتی گره خورده است، مانند ماجرای جمهوری مهاباد در سال‌های پایانی جنگ دوم جهانی. اما از دیگر تحولا‌ت جاری در مناطق کردنشین ایران، اطلا‌عات اساسی و درخور توجهی موجود نیست، خاصه از اواخر جنگ اول جهانی تا واپسین سال‌های دهه ۱۳۲۰. پس تا روشن‌شدن این جوانب و جزئیات مغفول که بدنه اصلی تحولا‌ت آن سامان را تشکیل می‌دهد، تلقی رایج از پیشینه مساله کرد و کردستان نیز از یک تصویر سیاه و سفید فراتر نخواهد رفت.>

کاوه بیات در ادامه این سخنان ضمن اشاره به ویژگی‌های منابع و ماخذهای تاریخی‌ای که در این زمینه در دسترس است - از گزارش‌های موجود در جراید وقت گرفته تا انبوه گزارش‌هایی که در آرشیوهای مختلف کشور موجودند و همچنین محدودیت‌هایی که احیانا بر هر یک حکمفرما است - بر لزوم بررسی این داده‌ها تاکید کرد و گفت: <اگر روزی با فائق آمدن بر مشکلا‌ت برای روشن‌تر شدن تحولا‌ت حوزه‌های کردنشین تلا‌ش بیشتری صورت گیرد، نه‌‌تنها نقصی مهم برطرف می‌شود، بلکه با کاسته شدن از جوانب انتزاعی امر اصولا‌ معلوم می‌شود که جدل بر سر چیست.>

● نقبی به روزگاران صفوی

در ادامه این همایش، مجتبی برزویی پژوهشگر تاریخ تحولا‌ت اجتماعی و سیاسی در مناطق کردنشین به ایراد سخن پرداخت. برزویی با اشاره به تلا‌ش‌های دکتر ابریشمی در انتشار آثار تاریخی درباره کردها گفت: <نکاتی که از جنجال‌برانگیزترین بخش تاریخ کردها است ادعایی است که بر پایه آن دولت صفوی و دولت عثمانی در آغاز سده شانزدهم میرنشین‌های کرد را به اطاعت از خود واداشتند و با این اقدام سرزمین‌های کردنشین به اشغال ایرانیان و ترکان درآمد و کردستان میان دو امپراتوری فارس و ترک تقسیم شد.>

وی با ارزیابی این ادعا گفت: <میرنشین‌های کرد مشروعیت خود را از سلسله آق‌قویونلو و قره‌قویونلو می‌گرفتند و پس از آن مشروعیت خود را از دولت‌های صفویه و عثمانی کسب می‌کردند و در عصر صفویه تنها اتفاقی که افتاد این بود که برخی از میرهای کرد به خاطر انگیزه‌های دینی و به قول خودشان دشمنی با قزلباش مذهب خراتین جانب عثمانی را گرفته و در خدمت باب عالی قرار گرفتند و البته بدون کمک این امیرهای کرد پیروزی کامل نصیب سلطان سلیم نمی‌شد. البته برخی از امیران کرد همچون اردلا‌ن‌ها نه‌تنها در خدمت دولت صفویه باقی ماندند بلکه همواره به ایران وفادار بودند.>

وی در پایان روند کوچ عشایر مکری در عصر صفوی به منطقه آذربایجان و کسب مشروعیت امرای مکری از شاه‌عباس صفوی را به بحث گذاشت.

● در ستایش اعتدال

یکی دیگر از سخنرانان این همایش صلا‌ح‌الدین خدیو بود. او در بخشی از سخنان خود با تاکید بر مشی اصلا‌ح‌طلبانه دکتر ابریشمی گفت: <اگر امروزه صحبت از اصلا‌ح، اعتدال، میانه‌روی، تغییرات گام‌به‌گام و ترجیح توسعه و اصلا‌حات بر انقلا‌ب به بحثی عادی تبدیل شده، ۳۰ سال قبل هر کدام از اینها به ‌تنهایی برای صدور حکم ارتداد سیاسی یک فرد یا جریان و قرار گرفتن در صف دشمنان خلق کافی بود... در چنین فضایی نقدها، نوشته‌ها و تاکیدات دکتر ابریشمی مبنی بر سازش با دولت و رسیدن به فرمولی میانه و پذیرش امتیازاتی چون تبدیل منطقه مهاباد به استان و تاسیس دانشگاه و فرودگاه در آن چه بازتابی می‌تواند داشته باشد؟ حتی نوشتن نامه برای مقامات دولتی و طرح مطالبات مردم گناهی نابخشودنی و در حکم خوردن میوه ممنوعه بود.>

خدیو در ادامه گفت: <اوایل انقلا‌ب و هنگامی که ساختارهای کهنه فروپاشیده بود به عقیده دکتر ابریشمی فرصت نادری بود که وضعیت اداری منطقه را در جهت انسانی کردن شرایط زیست کردها متحول می‌کرد. از این‌رو چراغ سبز نمایندگان دولت موقت در این زمینه را به فال نیک می‌گیرد و به استقبال آن می‌رود. اما در این سو غیر از خود وی کسی نیست که اهمیت موضوع را دریابد.>

خدیو در بخشی از سخنانش گفت: <نفی خشونت و مبارزه مسلحانه به‌عنوان راهکاری جهت دستیابی به خواسته‌های مردم کرد، امروزه در چارچوب گفتمان‌های خردگرا، لیبرال و توسعه‌محور موجود، اگرچه نه‌چندان راحت ولی ممکن است. اما در ۲۰ یا ۳۰ سال پیش هرگونه اشاره‌ای ایجابی به هر یک از اینها می‌توانست موجب انزوا و حتی طرد اجتماعی گوینده آن شود. پس بیان این ایده‌ها، صرف‌نظر از هر چیز به نوعی شهامت علمی و شجاعت اخلا‌قی نیاز داشت که البته در آن روزگار کالا‌یی کمیاب بود، در حالی که اینها شاکله‌های اصلی و منش دکتر ابریشمی بودند که صدالبته او را تا مرز ترور و حذف فیزیکی برد و تنها معجزه‌ای توانست او را از دام مرگ رها کند تا وی دوباره به زندگی لبخند بزند.>

سیاست زندگی و نخبگان جامعه

سخنرانی بعدی این مراسم عبدالعزیز مولودی در مطلبی با عنوان <سیاست زندگی و نخبگان جامعه> از قول دکتر ابریشمی گفت: <هدف من در بیشتر گفتارهایم بیش از اینکه ایراد به ارباب قدرت اعم از دولت، احزاب و اشخاص باشد، ایراد به ساختار فرهنگی حاکم بر جامعه است. زیرا فرهنگ موجود هم بر ارکان دولت، هم بر نهادهای سیاسی و هم بر افراد جامعه حاکم است.>

وی در ادامه با طرح این پرسش که آیا با وجود مشکلا‌ت فرهنگی موجود، راه برون‌رفتی وجود دارد؟ به نظر دکتر ابریشمی اشاره کرد و گفت: <ایشان با تبعیت از الگوی حقوق بشر و شهروندی، معتقدند که ملت‌ها یا قومیت‌ها در قالب شهروند می‌توانند هویت خود را پاس دارند و در هم‌گرایی با یکدیگر از مزایا و امکانات بیشتر بهره‌مند شوند.>

محمدعلی توفیقی دیگر سخنران حاضر در جلسه بود که در بخشی از سخنانش گفت: <دکتر عبدالله ابریشمی با ارائه مقالا‌ت متعدد طی سالیان متمادی در نشریات و در سال ۱۳۸۵ با انتشار کتاب هویت تاریخی و مشکلا‌ت کنونی مردم کرد، یکی از کسانی است که برای یافتن راه‌حل مسالمت‌آمیز و منطبق بر اصول دموکراتیک برای <مساله کرد> تلا‌ش‌های عملی و نظری فراوانی را مبذول داشته است.>

یکی دیگر از سخنرانان این مراسم احسان هوشمند بود که مشروح سخنان وی در همین صفحه درج شده است.

در پایان مراسم از سوی موسسه مطالعات فرهنگ و تمدن ایران‌زمین با اهدای لوح تقدیر از دکتر ابریشمی تجلیل شد. دانشگاه آزاد مهاباد نیز با اهدای لوح و نشان دانشگاه از خدمات دکتر ابریشمی قدردانی کرد.