چگونه توالت رفتن را به کودک یاد بدهیم

پرسشی از دکتر اکبر کوشانفر متخصص بیماری های کودکان

توالت رفتن کودکان یک پدیده تکاملی است که در رشد و تکامل جسمی و روانی او موثر است. آموزش توالت رفتن به کودکان یکی از کارهای عمده‌ای است که والدین را مشغول می‌کند.اگر این آموزش در سن مناسب و به نحو مناسبی انجام شود، کودک به راحتی آن را فرا می‌گیرد؛ وگرنه ممکن است عوارضی به دنبال داشته باشد. در این خصوص، با دکتر اکبر کوشانفر، متخصص کودکان، گفتگو کرده‌ایم....

توالت رفتن کودکان یک پدیده تکاملی است که در رشد و تکامل جسمی و روانی او موثر است. آموزش توالت رفتن به کودکان یکی از کارهای عمده‌ای است که والدین را مشغول می‌کند.اگر این آموزش در سن مناسب و به نحو مناسبی انجام شود، کودک به راحتی آن را فرا می‌گیرد؛ وگرنه ممکن است عوارضی به دنبال داشته باشد. در این خصوص، با دکتر اکبر کوشانفر، متخصص کودکان، گفتگو کرده‌ایم.

▪ آقای دکتر! از چه سنی باید توالت رفتن را به کودکان آموزش داد؟

ـ آموزش باید در زمانی صورت بگیرد که توانایی کودک در رشد جسمی و روحی و تکلم در حال پیشرفت طبیعی باشد. سرانجام تمام کودکان سالم، توالت کردن و تمیز کردن را فرا می‌گیرند و اکثرا با کمک پزشک و والدین این امر به خوبی تکامل پیدا می‌کند. قبلا میانگین سنی شروع آموزش توالت ۱۸ ماهگی بود ولی اخیرا طبق توصیه انجمن کودکان آمریکا و همچنین روش‌های آموزش توالت و تحقیقات دکتر برازلتون و دکتر اسپوک در آمریکا به ۲۱ تا ۳۶ ماهگی افزایش یافته است. مهارت‌های تکاملی کودک برای آموزش توالت از ۲۴ ماهگی شروع می‌شود و مطالعات جدید نشان می‌دهد قبل از ۲۵ ماهگی آموزش‌های فشرده هیچ فایده‌ای ندارد.

▪ آیا در سال‌های اخیر، تولید پوشک‌های یک‌بار مصرف و شورت‌های آماده باعث تعویق زمان این آموزش‌ها به کودکان نشده است؟

ـ دقیقا همین‌طور است. اخیرا مطالعاتی در مورد تاثیر وضعیت اجتماعی و اقتصادی در شروع آموزش توالت به کودکان انجام شده که نشان می‌دهد در خانواده‌های با در‌آمد بیشتر، ۲۴ ماهگی و در خانواده‌های با درآمد کمتر، ۱۸ ماهگی سن مناسب آموزش توالت رفتن به کودکان است. در خانواده‌های کم درآمد، کودکان را زودتر آموزش می‌دهند تا در هزینه‌ها صرفه‌جویی کنند اما در خانواده‌هایی با درآمد بیشتر، راحت بودن پوشک‌های یک‌بار مصرف و شورت‌های آماده باعث می‌شود والدین آموزش توالت را به تاخیر بیندازند. کلا مشاوره با پزشک برای آموزش توالت از ۱۸ تا ۲۴ ماهگی شروع می‌شود.

▪ و اگر کودکی حتی با گذشتن از ۲۴ ماهگی توالت رفتن را نیاموخت، چه؟

ـ این موضوع را باید در نظر گرفت که هر کودک و هر خانواده منحصر به فرد بوده و سن ایده‌آل آموزش بستگی به میزان وضع اجتماعی در خانواده و رشد و تکامل کودک دارد. اولین تکاملی که کودک کسب می‌کند، نگه داشتن حرکات روده‌ای در طول شب است که در دخترها در ۲۲ ماهگی و در پسرها ۲۵ ماهگی به دست می‌آید. بالا کشیدن شورت و لباس در کودکان، آخرین مهارت تکاملی است که در دختران در ۳۰ ماهگی و در پسران در ۳۳ ماهگی دیده می‌شود. مادرانی که سن شروع آموزش توالت کردن را زودتر شروع می‌کنند، ممکن است آموزش طولانی و مشکلات فراوانی در این راه داشته باشند.

▪ آیا علایمی وجود دارد که والدین از روی آنها بفهمند کودک‌شان آماده یادگیری توالت رفتن است یا نه؟

ـ بله؛ وقتی کودک می‌تواند لباس خود را بپوشد و درآورد، استقلال خود را نشان می‌دهد و از کلمه «نه» استفاده می‌کند، از دستورات نشستن و راه رفتن پیروی می‌کند، والدین را تا توالت همراهی می‌کند، برای مدت دو ساعت در زمان خواب خشک و تمیز است، پوشک کثیف را خبر می‌دهد و از حرکات چهره‌ نشان می‌دهد که دفع ادرار یا مدفوع دارد، یعنی زمان آموزش آن فرا رسیده است.

▪ چگونه باید آن را آموزش داد؟

ـ اولین قدم، خریدن یک لگن کوچک است که کودک بتواند روی آن بنشیند. در صورتی که کودک از نشستن روی لگن خودداری کرد یا ترسید، ۱ تا ۲ ماه صبر کنید. در این موقع برای کودک لباس‌های راحت تهیه کنید که درآوردن آن راحت باشد. به خاطر داشته باشید کودک را هیچ وقت تنبیه نکنید. او را با القاب زشت، بچه بد و کثیف صدا نکنید. اینها سبب کاهش اعتماد به نفس کودک می‌شود. خشک و تمیز بودن در شب معمولا دیرتر از روز میسر می‌شود. آموزش توالت را نباید در مواقعی مانند حادثه در خانواده، تعویض خانه، رفتن به مهدکودک یا پرستار جدید که برای کودک ایجاد هیجان می‌کند، آغاز کرد. پزشک باید ابتدا کودک را معاینه کند و در صورت تکامل طبیعی، روش‌های آموزش توالت رفتن را با مشورت خانواده انتخاب کند. تحقیقات پزشکانی نظیر دکتر اسپوک و دکتر برازلتون، روش‌های مختلف آموزش توالت کردن کودکان را نشان داده است. در روش دکتر برازلتون برای آموزش توالت کردن کودکان توصیه می‌شود زمانی که کودک رشد و تکاملی طبیعی در ۲۴ ماهگی داشت، با کلمات شیرین، مثبت و راحت آموزش‌ شروع شود. از تنبیه و سرزنش خودداری و به کودک اجازه داده شود تا با همراهی والدین دستشویی کند. زمانی که کودک علاقه نشان داد، روزی ۲ تا ۳ بار هر بار ۵ تا ۱۰ دقیقه از صندلی لگن‌دار استفاده شود.

از کودک بخواهیم با تمام لباس‌هایش روی صندلی لگن‌دار بنشیند. ابتدا صندلی در اتاق‌نشیمن باشد تا کودک عادت به نشستن روی آن کند حتی در زمان نشستن برای او صحبت کنید یا قصه بخوانید و در هر زمانی خواست صندلی را ترک کند، مانعش نشوید. پس از ۱ تا ۲ هفته لباس و پوشک را درآورید اگر کودک در پوشک مدفوع کرد، پوشک کثیف را روی صندلی لگن‌دار قرار دهید و پوشک را داخل صندلی خالی کنید و توضیح دهید اینجا محلی برای مدفوع است و وقتی کودک متوجه شد این کار را چند بار تکرار کنید. وقتی کودک بیشتر توانست خود را کنترل کند، پوشک را به فواصل کوتاه درآورید و در نهایت وقتی مهارت دفع مدفوع در لگن کسب شد، از شورت‌های تمرینی استفاده کنید و به کودک بیاموزید آن را چه طور بالا بکشد. در این گونه تمرین‌های آموزشی روش‌های مختلف تشویق نیز در مورد کودک در نظر گرفته می‌شود. نشان دادن مراحل مختلف توالت کردن با استفاده از عروسک مورد علاقه کودک نیز توصیه می‌شود.

در هنگام ادرار کردن از صدای شیر آب برای تحریک ادرار کردن استفاده کنید. به کودک آموزش دهید تا شورت خیس و خشک را از هم تشخیص دهد. کودک را تشویق کنید به سمت صندلی‌ لگن‌دار برود و شورتش را پایین و بالا بکشد. پس از مدفوع کردن در صندلی لگن‌دار یک وعده غذایی مورد علاقه‌اش را بدهید و او را تحسین کنید. اگر شورتش را خشک نگه داشته به او جایزه بدهید و تشویق کنید و اگر شورتش را خیس کرده از او بخواهید خودش آن را تعویض کند. چنانچه آموزش توالت کردن کودکان با همکاری پزشک، والدین و کودک مراحل طبیعی خود را طی کند کودک در ۳۶ ماهگی به خوبی شب‌ها و و روزها تمیز خواهد بود.

▪ بعضی بچه‌هایی که پوشک هم می‌شوند، موقع مدفوع کردن، خودشان را پشت‌ مبل یا وسایل پنهان می‌کنند. آیا دلیل این امر، خجالت کشیدن آنهاست؟

ـ ببینید؛ تقریبا در ۲ تا ۳ درصد کودکان، مشکلاتی در طی آموزش بروز می‌کند. این کودکان هنگام آموزش نگه داشتن مدفوع یا در زمان مدفوع کردن مخفی می‌شوند. کودکانی که امتناع از مدفوع کردن دارند، بیشتر احتمال دارد دچار یبوست شوند و اجابت مزاج دردناک داشته باشند. تغییرات رژیم غذایی شامل افزودن فیبرهای غذایی برای رفع یبوست این کودکان تجویز می‌شود. اما بعضی از کودکان که آموزش توالت کردن را یاد گرفته‌اند گاهی در زمان مدفوع کردن مخفی می‌شوند که اغلب در زمان ۲۲ ماهگی است. دلیل این امر همان‌طور که اشاره کردید ترس یا خجالت است یا تصور می‌کنند مدفوع کردن یک رفتار خصوصی است که باید پنهان از دید دیگران صورت گیرد. این حالات به مرور زمان از بین خواهد رفت.

سمیه مقصودعلی