بازیگری در آثار علی حاتمی

۱۰ سال گذشت خاك مزار علی حاتمی امروز ۱۰ساله می شود و ما در میان تلاطم آونگ ساعت ها ,كنار سینما از او دور و تنها مانده ایم

قصه دور و درازی داره....... مث هر قصه یه رازی داره.................... (از دیالوگ فیلم هایش)

۱۰ سال گذشت. خاك مزار علی حاتمی امروز ۱۰ساله می شود و ما در میان تلاطم آونگ ساعت ها ،كنار سینما از او دور و تنها مانده ایم.سینمای ایران این روزها جای خالی او را بیش از پیش حس می كند. زمانی كه مدام صحبت از سینمای ملی است ،چه چیزی از این شایسته تر كه از حاتمی یاد كنیم و البته این تنها بسنده نیست.

كافیست گاه و بیگاه چشم در رخ پرده سپید سینما بدوزیم. هرگاه تصویر كج و معوجی را روی پرده می بینیم جای خالی اش را بیشتر حس می كنیم. هر گاه هم گفت و گویی ناموزون می شنویم، جای خالی سبك نوشتاری او رخ می نماید. هرگاه فیلم هایی سمبل شده را می بینیم كه سازندگانشان تا به حال حتی تصویری زیبا به چشم ندیده اند، چه رسد به آنكه بخواهند آن را خلق كنند بازهم داغ از دست دادن حاتمی در دل زنده می شود.

حاتمی سینماگری جامع در هنر های مختلف بود. او درام نویسی می دانست، گوش موسیقایی داشت، نقاشی را می فهمید و حاتمی هنگام ساخت یك اثر چنان جزئیات را در آن بسط می داد كه انگار سال ها برای تولید آن فیلم یا مجموعه تلویزیونی زمان گذاشته است. البته این اتفاق در مورد مجموعه هزار دستان رخ داد. او با چنان وسواسی این مجموعه را ساخت كه گویی تار و پود یك قالی را بر دار رج می زند. شاید همین بود كه تا امروز به جرأت می توان گفت كه هیچ مجموعه ای توان برابری با آن را ندارد. اما فضای زنده آثار حاتمی به این دلیل است كه او زمان درام خود را می شناخت و آن را از یك بستر تخت تاریخی به درامی زیبا و دلنشین تبدیل می ساخت. از همین روی است كه هنوز تك جمله های او در یاد ها مانده و تماشاگر هنگام تماشای چند باره كارهای این سینماگر محظوظ می شود.

دنیای سینمایی حاتمی دنیای درام بود. درام هم معنا پیدا نمی كند مگر با یك متن خوب و اجرایی سنجیده. حاتمی تمامی این ها را هم یكجا در خود نهفته داشت. شما سعی كنید یك خط از گفت و گوهای او یا یك فریم از تصاویرش را از هم جدا كنید ببینید چه اتفاقی رخ می دهد. شاكله كلیت اثرش از هم جدا می شود.

یكی از عناصری كه حاتمی در آن به زبانی خاص دست یازیده بود مقوله بازیگری است. شیوه بازی سازی این سینماگر به دو دوره پیش و پس از انقلاب تقسیم می شود. بازیگران قبل از انقلاب آثار حاتمی كاملاً در اختیار داستان بودند.آنها بازی می كردند همچون بازیگران دیگر. اما درام حاتمی چنان قدرتی داشت كه این نقش ها به شاه نقش های زندگی شان بدل گشت. برای تحلیل بازی بازیگران این فیلم ها در این برهه باید به تحلیل شخصیت ها بپردازیم كه راه به درازا می برد.

دوره بعدی حضور بازیگران در آثار حاتمی به پس از انقلاب می رسد. دوره ای كه ایده آن در حاجی واشنگتن آغاز و در فیلم های متأخر او ادامه پیدا می كند. در اینجاست كه مؤلف بودن حاتمی بیشتر خود را به رخ می كشد. از این پس بازیگران كاملاً در اختیار تصویر و اتمسفر كلی فیلم هستند. بازیگر در فیلم هایی چون: مادر ، دلشدگان، كمال الملك و... به جزیی از تصویر بدل می شود. حال او جزیی از صحنه است. اینجا تصاویر حاتمی به نقشی بزرگ می مانند كه كوچكترین حركت بازیگر مقیاس و جزئیات آن را تغییر می دهد. در این فیلم هاست كه حتی زمانی كه دوربین به نمای بسته بازیگران نزدیك می شود ما باز هم این تابلو را در ابعادی دیگر می بینیم. بازیگران ریز نقش های یك تابلو هستند و حضور آنها در كنار اجسام دیگر كلیت مجموعه را شكل می دهد. با ذكر سه فصل از آثار او این بحث را به پایان می رسانم. در مجموعه هزار دستان در فصلی تعدادی از شخصیتها یعنی خان مظفر، مدیر روزنامه عصر جدید، دكتر و چند تن دیگر به خوردن پالوده مشغول هستند. علاوه بر گفت و گوهای شیرین حاتمی نماهای كلی در تصویر ظاهر می شود كه گویا یك تصویر نقاشی است. اگر با دقت توجه كنید، حتی می توانید درز دیوار ها را نیز در این تصاویر به نظاره بنشینید. این شكل دكوپاژ به بازیگر اجازه حركت گل درشت را نمی دهد. بازیگر در این لحظه باید به سمت بازی مینی مالیستی پیش برود. یا در فیلم مادر در بسیاری فصول كه بچه ها در حیاط جمع هستند كارگردان در یك نمای عمومی صحنه ای را ترسیم می كند كه نشان از یك تصویر از دست رفتنی را به ذهن متبادر می كند. در اینجا هم كلام جان افزونی به نقش و شخصیت ها می دهد. این اتفاق بارها و بارها در فصول مختلف دلشدگان نیز رخ می دهد.

برخی بر این عقیده اند كه بازی در آثار مرحوم حاتمی به نمایش نزدیك است و دلیلشان هم به دورانی بازمی گردد كه او نمایشنامه نویسی می خوانده است. كلام در كارهای حاتمی شكلی نمایشی دارد ، اما او با چنان مهارتی این فضا ها را خلق می كرد كه هیچكس نمی توانست گفتاری غیر از این را برای شخصیت ها متصور شود. جنس گفتار چنان با شخصیت ها حسن تناسب دارد كه بازیگر برای ادای آنها به تكلف و درشت نمایی روی نمی آورد زیرا جنس قاب بندی هم این اجازه را به او نمی دهد، بنابراین همه چیز روی حساب طراحی شده است.

و این بخشی از جزئیاتی بود كه فیلم های حاتمی را به آثاری دلربا تبدیل می كند.

رامتین شهبازی