«کوکی» رمان کودک به سبک فیلیپ پولمن

نگاهی به کتاب کوکی

پشت جلد کتاب: «فیلیپ پولمن (۱۹۴۶) در نوریچ انگلستان متولد شد. او فارغ‌التحصیل رشته زبان انگلیسی از دانشگاه کالج اکستر در آکسفورد است. نویسندگی حرفه اصلی اوست. کسانی که از خواندن شاهکار او «مجموعه داستانی نیروی اهریمنی» لذت برده‌اند، اینک با «کوکی» بار دیگر به توانایی و استعداد او در داستان‌نویسی پی می‌برند... تیک تاک، تیک تاک! بعضی داستان‌ها این جوری‌اند. وقتی کوک‌شان کنی دیگر هیچ‌چیز نمی‌تواند جلوشان را بگیرد... یک کارآموز رنجور ساعت‌سازی، شوالیه زره‌پوش مکانیکی و مرگبار، و دکتر کامنیوس شرور که بعضی معتقدند خودِ شیطان است... کافی است این شخصیت‌ها را کوک کنی و در فضای داستانی در یک شب زمستانی پُر برف و یخ قرار بدهی تا ناگهان زندگی و داستان در هم آمیزد و ترکیب غریبی را به وجود بیاورد تا بی‌وقفه مسیرش را ادامه بدهد... درست مثل وسیله‌ای کوکی...»

چرا برای ما رمان کودک مهجور مانده است؟ کودک امروز کتاب‌های خودش را می‌خواهد، همین‌طور که در سینما و موسیقی و هنر، کودکان گام‌به‌گام تولیدات مربوط به خودشان را خود تولید می‌کنند و آثار وابسته به خواسته‌های آنان، رشد کرده و گسترش می‌یابند، در ادبیات هم سلیقه‌ها تغییر کرده: کودک، رمان خودش را (حالا نویسنده کودک یا نویسنده بزرگسال) می‌خواهد اما چرا والدین ایرانی ترجیح می‌دهند که بچه‌های خود را تا اواخر دبستان، از کتاب‌های قطورتر از ۱۲ تا ۳۲ صفحه، محروم نگه دارند؟ درحالی‌که همین والدین ایرانی، به کودک خود اجازه می‌دهند تا ساعت‌ها مشغول تماشای برنامه‌های مختلف تلویزیون باشد، به او اجازه می‌دهند تا مستقیم از رایانه، تلفن‌‌همراه و فن‌آوری‌های روز استفاده کند اما وقتی نوبت به کتاب می‌رسند، درجا گارد می‌گیرند: هنوز زود است! واقعا چرا؟

شروع رمان کودک «کوکی» می‌گوید: «روزی روزگاری (وقتی‌که کوک زمان را تعیین می‌کرد) در شهری کوچک در آلمان اتفاق عجیبی افتاد. در حقیقت یک رشته وقایع بود که همگی مثل قسمت‌های مختلف ساعت به هم جفت‌وجور شد و هرچند هر کس بخشی از آن وقایع را دید، هیچ‌کسی تمام آن را ندید؛ اما تا آن‌جا که از دستم می‌آید آن را برایتان تعریف می‌کنم. همه چیز از یک شب زمستانی شروع شد، وقتی که اهالی شهر در مهمانخانه اسب سفید جمع شده بودند، برف از سمت کوه‌ها می‌بارید و باد با بی‌قراری ناقوس‌های برج کلیسا را به حرکت وامی‌داشت. پنجره‌ها بخار گرفته بود، بخاری با درخشش می‌سوخت. پوتسی گربه سیاه پیر جلوی بخاری مشغول چرت‌زدن بود و هوا پر از بوی خوش سوسیس، ترشی کلم و تنباکو بود. گرِتل دختر کوچولوی پیشخدمت، دختر مهمانخانه‌دار، با لیوان‌های دسته‌دار کف‌آلود و بشقاب‌هایی که بخار‌آلودبود به این سو و آن سو می‌دوید.»

البته، این یک حقیقت محض است که «کوکی» نوشته فیلیپ پولمن کتابی‌ست پر از خشونت: قتل، شخصیت‌های اهریمنی، قصاوت، گرگ‌های خونخوار، فضای تاریک و زمستانی و غیره، یعنی تقریباً عواملی که به ژانر «وحشت کلاسیک» با ریشه‌هایی «گوتیک» شکل می‌دهند. کتاب در آلمان عصر روشنگری می‌گذرد، جایی‌که هنوز شاهزاده‌ها و اشراف حاکم مطلق هستند و مردم عوام سرگرم زندگی روزمره خود: روزها کار می‌کنند و شب‌ها در کافه روستا دور هم جمع می‌شوند و آماده شنیدن داستان و وراجی و نوشیدن هستند. زندگی‌شان در آرامش می‌گذرد اما در این میان، یک داستان (که فریتس، نویسنده روستا می‌نویسد) تبدیل به واقعیت می‌شود و واقعیت داستانی، جهان‌های موازی حقیقت و قصه را در هم یکی می‌کند تا خیال‌پردازی حیرت‌انگیز پولمن، از دلِ یک کتاب کم‌برگ، داستانی پرآب‌وتاب و لبریز جزئیات بیرون بکشد. این وسط طراحی‌های کتاب هم موجود هستند: نقاشی‌هایی سیاه‌سفید که توضیح آن‌ها، موازی افکار خواننده، او را به درک بهتر داستان راهنمایی می‌کند و جابه‌جا همراه خواننده شده و حرف‌هایی را دمِ گوشش می‌گویند: آماده باش... نگران باش... زیادی جوش نزن...

کتاب نوآوری‌های خودش را دارد و برخلاف طرح جلد تقریباً جلف خود (لبریز از خطوط براق و درخشنده‌ خاکستری و یونیفرم داخلی که از رنگ بنفش جیغ استفاده کرده) اما کتاب، یک اثر خیلی جدی است و همچنین اثری‌ است کاملاً خواندنی اما مطمئن هستم که هر خانواده‌ای اجازه نمی‌دهد تا بچه‌هایش بی‌واسطه سراغ چنین کتابی برود: باید بخش‌هایی از آن را تلطیف کرد! چرا والدین ایرانی موقع تماشای تلویزیون یا در سالن‌های سینما یا در زندگی روزمره در خیابان یا در دعواهای خانوادگی و در هزار و یک چیز دیگر، تلاشی برای تلطیفِ فضا نمی‌کنند و سرِ رمان کودک، مچ‌گیری می‌کنند؟

فیلیپ پولمن قصه دارد، روایت دارد، سبک و تکنیک دارد و تمامی این‌ها را در یک رمان کوچک و خواندنی قرار داده تا یک قصه گوتیک عالی جلوی چشمان خواننده قرار دهد. او همچنین نویسنده‌ای بسیار نام‌آشنا در جهان ادبیات کودک و نوجوان است و همین شهرت باعث می‌شود تا قصه او حتی خواننده‌ای بزرگسال را وا می‌دارد کتاب را تا آخرین کلمه ادامه داده و با تمام وجود لذت هم ببرد و مابین خواندن صفحات اثری به‌ظاهر ساده، مرتب کتاب را بسته و به فکر فرو رود. فیلیپ پولمن را باید تجربه کرد و «کوکی» تجربه‌ای کوتاه و جذاب از اوست.

مصطفی رضیئی