یکشنبه, ۱۴ بهمن, ۱۴۰۳ / 2 February, 2025
مجله ویستا

ایران قدیم


ایران قدیم

نگاهی به «پیدایش امپراتوری ایران»

منطقه وسیع جغرافیایی که بعدها ایران نام گرفت از هزاران سال قبل از میلاد مسیح، به خاطر جذابیت‌های آب‌و‌هوایی و زیست‌محیطی، مورد علاقه اقوام مختلف برای مهاجرت و سکونت ـ به‌خصوص از استپ‌های دریای خزرـ بوده است. تضارب فرهنگ‌های پیشینی در این منطقه موجب به‌وجود‌آمدن تدریجی دولت- شهرهای مختلف شد.

شهری که پیرامون آن کشتزارها و چراگاه‌ها وجود داشت و به عنوان اولین نمونه از یک واحد سیاسی در ایران به شمار می‌آید. کم‌کم دولت‌شهرها پس از متحد‌شدن تبدیل به مجموعه‌ای ملی شدند که با آماده‌سازی تجهیزات جنگی و گسترش مرزهای خود، اولین هسته‌های تشکیل یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های تاریخ، یعنی امپراطوری ایران را فراهم کردند. کتاب «پیدایش امپراتوری ایران» با بررسی اسناد تاریخی و مجموعه‌مقالات متنوع به تاریخچه «ایده ایران» می‌پردازد. این کتاب شامل مجموعه‌ای از شش درس‌گفتار است که در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی و توسط انستیتوی خاورمیانه لندن در SOAS و موزه بریتانیا برگزار شد. دغدغه نویسندگان کتاب بررسی مساله‌ پیچیده‌ ایران و هویت ملی به کمک اسناد، تصاویر و ارجاعات کارشناسان این حوزه در مقالات مختلف است.

موفقیت نویسندگان در تشریح این مفاهیم، پژوهشگران رشته‌های مختلف باستان‌شناسی، تاریخ، دین و فلسفه را قادر می‌سازد تا مسایل گوناگون ناظر بر ماهیت و منشا ایران در مقام موجودیتی سیاسی، دینی و قومی را بررسی کنند. کتاب در شش فصل نوشته شده است. فصل اول به رابطه کوروش کبیر با پادشاهی آنشان و فرهنگ عیلامی می‌پردازد تا از خلال آن مفهوم «امپراتوری پارسی» و هویت ایرانی را توضیح دهد. دانیل پاتز در مقاله خود به نقش و سهم عیلامی‌ها در تشکیل هویتی قومی و فرهنگی می‌پردازد که معمولا با بنیان‌گذاری امپراتوری ایران در عصر کوروش کبیر در ۵۵۰ قبل از میلاد پیوستگی دارد. در فصل دوم، فرانتس گرنت به جغرافیا و گستردگی اوستا می‌پردازد.

او موضوع را از دیدگاهی دیرین‌شناختی و نیز زبان‌شناسی تاریخی می‌نگرد. در فصول سوم و چهارم با عناوین هخامنشیان و اوستا و دهش مغان، اسکی یرو و دی یونگ، هر دو ایده ایران را از دیدگاهی دینی می‌نگرند. مساله اینکه پادشاهان اولیه هخامنشی زرتشتی بوده‌اند یا نه؟ یکی از پیشرفت‌های پژوهشگری نوین در رشته آیین زرتشتی تحقیق درباره ماهیت و ترکیب متون شفاهی است. در دهش مغان دی یونگ به معنای آیین زرتشتی در دوران هخامنشیان نخستین می‌پردازد که با پیدایش مفهوم «مغ» و «مگوس» شروع می‌شود.

او با رجوع به منابع یونانی نشان می‌دهد که چطور این مفهوم، معنایی دوپهلو یافت که هم کاهن زرتشتی و هم افسون‌گر از آن مراد می‌شد. در فصل پنجم شاپور شهبازی پژوهشگر دانشگاه ارگون شرقی به این نظریه می‌تازد که ایده ایران فقط در عهد ساسانیان سابقه دارد و می‌گوید این ایده به عنوان هویت ملی در دوره اوستایی پدید آمده است. در فصل ششم و مقاله آخر، جان کرتیس به آن تنوع فرهنگی می‌پردازد که به تشکیل فرهنگ و تمدن ایرانی یاری داد. او شواهد باستان‌شناسی در ایران عصر آهن در هزاره دوم و نخست پیش از میلاد در دوره مهاجرت اقوام هند و ایرانی زبان را موردتوجه قرار می‌دهد.