صحنه هایی از خود زندگی

نگاهی به نمایش خاله ایران نوشته مرضیه رشیدبیگی و کارگردانی محرابی و مقتدی

موضوعات اجتماعی معمولاً کنش‌زاترین مضامین برای ادبیات و مخصوصه ادبیات نمایشی به شمار می‌روند،‌ چون غرابتی با زندگی مخاطبان ندارند و اگر هم از لحاظ طبقه اجتماعی به آنها منتسب نشوند، حداقل از جذابیتی پیرامونی برخوردارند، چرا که تماشاگر تأثیرشان را در زندگی دیگران مشاهده کرده و یا گاهی با آنها روبه‌رو شده است.

اما شیوه پردازش این موضوعات در دنیای نمایش و نیز طبقه‌بندی آنها الزامی است؛ موضوعی که صرفاً برای داستان سنخیت دارد، در ادبیات نمایشی از جایگاه بالایی برخوردار نیست و اگر روی صحنه بیاید وجوهی گزاره‌ای و گزارشی پیدا می‌کند و از یک روایت زبانی فراتر نمی‌رود.

در چنین شرایطی آنچه مخاطب را تا حدی راضی نگه می‌دارد، رویکرد اجتماعی، انتقادی نویسنده و متعاقباً بازی بازیگران و گاهی هم بازده نسبی اجرای اثر است. این بازدهی اجرایی و نسبی نمی‌تواند بنا به الزامات تئاتر چندان دراماتیک باشد.

نمایش "خاله ایران" به نویسندگی مرضیه رشیدبیگی و کارگردانی آشا محرابی و پریسا مقتدی که در تالار مولوی اجرا می‌شود نمونه چنین رویکردی به دنیای نمایش است.

کلیت نمایش در داستانی کوتاه خلاصه می‌شود که به موقعیت یک خانواده فقیر در طبقه پایین اجتماع می‌پردازد. در این خانواده جای مرد خالی است اما نمایش دقیقاً و به طور روشن به مخاطب نمی‌گوید که چه بر سر "شوهر زن خیاط" آمده، اما در مورد شوهرخاله ایران اطلاعات بسنده‌ای به تماشاگر می‌دهد و ظاهراً بعد از کشته شدن اوست که خاله ایران دچار عارضه ذهنی می‌شود.

گرچه دیالوگ‌ها حدوث این عارضه‌مندی را نقض می‌کنند و بیانگر هوشمندی و تعقل خاله ایران هستند، اما می‌توان اور ا به طور نسبی و فقط در رفتار و روی صحنه به عنوان کسی که دارای افسردگی و اختلالات روحی است، پذیرفت و این را در درجه اول باید مدیون بازی خوب "مهرخ افضلی" دانست.

متن نمایش "خاله ایران" به نویسندگی مرضیه رشیدبیگی در اصل متنی صرفاً داستانی و غیرنمایشی است که به دلیل نوع رویکرد نویسنده به مسائل اجتماعی جامعه دارای ارزش‌های درون‌مایه‌ای اجتماعی و فرهنگی است.

البته متن در پایان به علت حادثه نهایی حالتی نمایشی به خود می‌گیرد، اما به محض آن که چنین می‌شود نمایش به پایان می‌رسد، زیرا غیر از حادثه پایانی بیان نمایشی دیگری ندارد.

شروع حوادث نمایش که با شکستن شیشه پنجره توسط یک توپ فوتبال شکل می‌گیرد آغاز مناسبی برای ارجاع دادن ذهن مخاطبان به موقعیت آسیب‌پذیر خانواده است.

ضمناً با این که متن کوتاه است اما نویسنده شخصیت‌ها را خوب پردازش نموده و تماشاگر با آنها ارتباط برقرار می‌کند. رویکرد رشیدبیگی رئالیستی است و هم‌زمان به همه پرسوناژها در حد و اندازه متن میدان داده است و با این که عنوان "خاله ایران" را برای اثر خویش انتخاب کرده، ولی همه متن را به او اختصاص نداده و همین سبب شده که پس‌زمینه‌های اجتماعی عارضه‌مند شدن او کمی پررنگ‌تر جلوه نماید.

نویسنده در نحوه پردازش درونمایه اثرش دو رویکرد متمایز دارد: اول این که حدود دوسوم نمایش را به خود خانواده و موقعیت تک‌تک افراد اختصاص می‌دهد. در این قسمت، ‌به طور موجز خصوصیات ذهنی و رفتاری اعضای خانواده را بررسی می‌کند و موفق می‌شود نظر مخاطب را به پرسوناژها جلب نماید. در رویکرد دوم، ‌موقعیت خانواده را کنار می‌گذارد و چون قرار است در صورت زنده ماندن "فتوحی" خانه را تخلیه کنند، با وقوع حادثه نهایی و کشته شدن "فتوحی" همه چیز به یک سامانه نسبی و موقت می‌رسد و این برای پایان‌بندی یک داستان کوتاه کفایت می‌کند، اما در این میان نکته قابل تأملی هم وجود دارد: کشته شدن "فتوحی" به دست "خاله ایران" با توجه به عارضه‌مندی روحی و روانی‌اش، به همان اندازه که می‌تواند باورپذیر باشد، سؤال‌برانگیز هم هست.

معمولاً در نمایش‌های واقع‌گرا و رئالیستی نوع ابزار صحنه، لباس و نیز بازی بازیگران تا حد زیادی ما به ازاءها و قرینه‌های برون از نمایش را تداعی می‌کند و همین ذهن مخاطبان را به اعماق اجتماع و معضلات آن ارجاع می‌دهد. در نمایش "خاله ایران" نوع انتخاب موضوع از اهمیت خاصی برخوردار است و در کل به رغم داستانی بودن متن، این نمایش بر بسیاری از نمایش‌های دیگر که اجرایی پرلفت و لعاب دارند، اما از لحاظ درون‌مایه مبتذل و کم‌مایه هستند، برتری دارد.

آنچه متن داستان "خاله ایران" را برای نمایش تا حدی قابل قبول کرده است، بازی خوب همه بازیگران است: "ناهید مسلمی"، مهرخ افضلی"، "شیدا خلیق"، "علی نجفی" و "دانیال کوهستانی" همگی با تناسب و هم‌خوانی زیادی وضعیت کلی خانواده و نوع نیازهای عاطفی و مادی آنان را به نمایش می‌گذارند.

باید یادآور شد که متن از لحاظ داستانی به دلیل خلق این پرسوناژهای زنده، آن هم در اثری کوتاه حائز اهمیت و قابل تأمل است. بخشی از زمینه توانمندی بازیگران در ایفای نقش‌هایشان را باید مدیون برخی ویژگی‌های خود متن دانست، زیرا مرضیه رشیدبیگی از لحاظ رویکرد داستانی به حوادث و آدم‌ها، ذهنی خلاق، نگرشی جامع و هم‌زمان جزء نگر دارد.

طراحی صحنه و لباس که به ابتکار لادن سیدکنعانی انجام شده با موضوع و نوع پرسوناژها سنخیت دارد، موسیقی و مخصوصاً افکت‌ها، فضای پیرامونی خانواده موردنظر نمایش را به خوبی تداعی و مجسم می‌کند. طراحی نور همان کاربری معمول چنین نمایش‌هایی را داراست، فضای یکنواخت و در عین حال پر از دغدغه خانواده را همان طور که هست به نمایش می‌گذارد. در صحنه‌هایی هم به کمک نور از حرکات سایه‌ای استفاده شده و این تا حدی به داستان قابلیت نمایشی بخشیده است.

کارگردانان نمایش، یعنی آشا محرابی و پریسا مقتدی متناسب با موضوع و فضای اثر، میزانسن‌های مناسبی تدارک دیده‌اند و در فضای محدود صحنه از فضا نهایت استفاده را کرده‌اند. این موضوع که از آغاز تا پایان، زن نان‌آور خانواده اغلب در مرکزیت صحنه قرار دارد، ترفند هوشمندانه‌ای است. ضمناً در حاشیه و در قرنطینه قرار گرفتن "خاله ایران" به عنوان یک پرسوناژ جنبی که در نهایت محوریت پیدا می‌کند، ‌نیز نشانگر درایت نویسنده و اجرای مناسب آن توسط کارگردانان نمایش است، زیرا روند ارتباط نمایش را به پرسوناژ "خاله ایران" تا حدی پیچیده، غیرمستقیم و تعلیق‌زا کرده است.

نمایش "خاله ایران" به کارگردانی آشا محرابی و پریسا مقتدی به رغم داستانی بودن متن و حتی کوتاه بودنش به خاطر جذابیت‌های اجتماعی و سیاسی موضوعش و نیز به لحاظ کارگردانی آن، بی هیچ ادعایی و در نهایت سادگی موفق می‌شود با مقبولیتی نسبی به حیطه عواطف و حوزه ذهن تماشاگران راه یابد و آنها را با خود همراه کند.

حسن پارسایی