رهیافتی به دعا و ابعاد آن

دعا را باید سنگ صبور تنهایی ها و پناهگاه بی کسی ها دانست. دعا دل انگیزترین معناست که در واژه ها جای می گیرد و نسیم آرامش را روانه دل و جان آدمی می سازد. دعا آفتابی فروزان است که گستره …

دعا را باید سنگ صبور تنهایی ها و پناهگاه بی کسی ها دانست. دعا دل انگیزترین معناست که در واژه ها جای می گیرد و نسیم آرامش را روانه دل و جان آدمی می سازد. دعا آفتابی فروزان است که گستره دلها را پرتو می افشاند و سرزمین سینه ها را گرم می سازد.

دعا رودخانه است که دل و جان خسته در کنار آن مشتی آب بر چهره می زند و غبار غفلت و گناه را از چهره می زداید. دعا پنجره ای است که در لحظات نا امیدی به روی آدمی گشوده می شود و روح خسته را به فردایی روشن امیدوار می سازد.

در قرآن کریم می خوانیم:«و اذا سالک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوهٔ الداع اذا دعان فلیستجیبوا لی و لیومنوا بی لعلهم یرشدون؛(بقره /۴۸) و آن هنگام که بندگان من از من می پرسند من به آنها نزدیکم دعای دعا کننده را اجابت می کنم پس باید از من طلب اجابت کنند و به من ایمان بیاورند شاید رشد یابند».

این آیه ، کانون مباحث مربوط به دعا و مناجات و ... در قرآن کریم است. در بسیاری از کتابهایی که درباره دعا نگاشته شده، این ایه در آغاز به خوبی می درخشد. در تفسیر این آیه نیز در کتب تفسیری مباحث دل انگیز و مفید فراوانی نگاشته شده است.

پر روشن است که منظور از فانی قریب» قریب مکانی نیست؛ چه اینکه مقید شدن در مکان خاص-نزدیک یا دور- از ساحت پروردگار عالمیان به دور است. از این رو منظور قرب معنوی و نزدیکی در اجابت دعا خواهد بود.۱

پروردگار با این عبارت اوج مهربانی خود نسبت به بندگان را روشن می سازد و بیان می دارد که بنده نباید در مناجات خود با پروردگار، او را دور از خود بداند؛ بلکه او به بندگان خود نزدیک است و صدای آن کسی را که دعا می کند می شنود و او را اجابت می کند.

نیز گفته شده که دعا به معنای خواندن و طلبیدن و اجتناب به معنای بر آوردن آن از جانب خداوند است. اکنون این پرسش مهم فراروی آدمی قرار می گیرد: اگر آیه به طور مطلق هر گونه دعای بندگان را شایسته اجابت می داند، پس چرا برخی از دعاهای بندگان بر آورده نمی شود؟!

در پاسخ مفسران به چند نکته اشاره فرموده اند:نخست آنکه شواهدی در قرآن کریم موجود است که این آیه مطلق است و قید های آن در آیات دیگری بیان شده است. برای نمونه آیه «بل ایاه تدعون فیکشف ما تدعون الیه ان شاء۲» ( که در آن مشیت الهی شرط اجتناب دعا دانسته شده) و آیه «ادعو ربکم تضرعا و خفیه انه لا یحب المعتدین۳»( که در آن تضرع و خشوع لحاظ شده) اشاره کرد.

دوم آنکه گفته شده دعا عبادت است و اجابت قبول این عبادت از سوی پروردگار خواهد بود. از این رو پروردگار عبادت بندگانش را می شنود و از آنان می پذیرد و قبول می کند. پس بر آورده کردن حاجت بنده فرع بر اجابت خواهد بود. ممکن است دعای کسی اجابت شود اما حاجت وی برآورده نگردد.۴

آری، از این رو نباید به صرف آنکه خواسته های ما برآورده نشده، از دعا ناامید شد؛ چه اینکه دعا خود نوعی عبادت است و نخست باید آن عبادت مورد پذیرش پروردگار قرار گیرد و سپس چنانچه بنده در آن خواسته ای داشت- و به صلاح او بود!- بر آورده شود.

بندگان خدا گاه دچار توهم می شوند و به صرف برآورده نشدن خواسته خود، از دعا رویگردان می شوند. این ، به دلیل عدم شناخت حقیقت دعا و رابطه آن با اجابت است، و این عدم شناخت گاه به فراموشی یاد خدا و پیمودن راه های ضلالت و گمراهی منجر می شود. امید آنکه از این گروه نباشیم.

جواد محمد زمانی

۱. الجامع الاحکام القرآن، ج ۲، ص۳۰۸

۲. انعام /۴۱

۳. اعراف/۵۵

۴. برای مطالعه بیشتر رک: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ذیل آیه مورد بحث.