سیمای حضرت مهدی در اندیشه امام خمینی

مسئله مهدویت و ظهور قائم آل محمد صلی الله علیه و آله, جزء بنیادی ترین و زنده ترین مسائل دینی, اعتقادی و اسلامی بخصوص از منظر مكتب اهل بیت ع است, به همین دلیل دین پژوهان هر كدام به نوبهٔ خود و طبق نیاز و اقتضائات زمان خود به نحوی درباره آن سخن گفته اند

مسئله مهدویت و ظهور قائم آل محمد صلی‌الله علیه و آله، جزء بنیادی‌ترین و زنده‌ترین مسائل دینی، اعتقادی و اسلامی بخصوص از منظر مكتب اهل بیت(ع) است، به همین دلیل دین‌پژوهان هر كدام به نوبهٔ خود و طبق نیاز و اقتضائات زمان خود به نحوی درباره آن سخن گفته‌اند. از كسانی كه جریان ظهور مصلح كل و عدل‌گستر جهانی در آثار و اندیشه او پرفروغ تجلی كرده مصلح بزرگ قرن بیستم امام خمینی است. امام درباره مهدویت از جنبه‌های مختلف به طور زنده، آموزنده و كارآمد سخن گفته است كه در این مقاله نموداری از سخنان ایشان طرح و تحلیل می‌شود. بی‌تردید مسئله مهدویت از جهات متعدد قابل طرح است، اما برخی جنبه‌های آن ویژگی و برجستگی خاص دارد.

۱ـ نقش حضرت مهدی در نظام عالم

یكی از مباحث مهم مهدویت نقش آن حضرت در نظام آفرینش است. لذا در داده‌های دینی بر این نكته اصرار شده كه زمین در پرتو وجود حجت خداوند پایدار است، و اگر جهت الهی لحظه‌ای در روی زمین نباشد زمین از هم متلاشی می‌شود، از جمله امام صادق علیه‌السلام، فرمود: «لوبقیت الارض بغیر امامٍ لسافت»۱ یعنی اگر زمینی بدون امام باشد، فرو می‌ریزد و از هستی ساقط می‌گردد.

و در روایت دیگر امام باقر علیه‌السلام فرمود: «لو انّ الامام رُفع من الارض ساعهًٔ لَماجت باهلها كما یموج البحر باهله» ۲ یعنی اگر امام و حجت خدا لحظه‌ای از زمین گرفته شود، زمین با اهل آن همانند دریا دچار اضطراب می‌شود. از این‌گونه روایات برمی‌آید كه وجود حضرت مهدی(عج) به عنوان آخرین امام و حجت خداوند در زمین از ضروری‌ترین نیازهای عالم آفرینش است، زیرا آن حضرت واسطه فیض خداوند در عالم است، و این حقیقت در اندیشه امام خمینی به گونه‌ای زیبا تجلی كرده از جمله ایشان می‌گوید: «ولی‌الله اعظم و بقیهٔ‌الله فی ارضه ارواحنا لمقدمه الفداء كه واسطهٔ فیض و عنایات حق تعالی است و دعای خیرش بدرقهٔ امت جد بزرگوارش صلی‌الله علیه و آله، می‌باشد...» ۳

و هم‌چنین در اشعار نغز عرفانی خود نیز در چند مورد بر این نكته كه در روایات آمده اشاره كرده از جمله گفته است:

حضرت صاحب زمان مشكوهٔ انوار الهی

مظهر قدرت، ولی عصر، سلطان دو عالم

با بقاء ذات مسعودش همه موجود باقی

خوشه‌چین فرمن فیضش همه عرشی و فرشی

از طفیل هستی‌اش هستی موجودات عالم

مالك كون و مكان مرآت ذات لامكانی

قائم آل محمد مهدی آخر زمانی

بی‌لحاظ اقدسش یكدم همه مخلوق فانی

ریزه خوار خوان احسانش همه انسی و جانی

جوهریّ و عقل و نامیّ و حیوانیّ و كانی۴

۲ـ حضرت مهدی عصاره موجودات

یكی از حقایق دیگر كه درباره حضرت مهدی مطرح است و نوعاً در ره‌آورد عرفانی بزرگان اهل معرفت بیشتر مطرح شده آن است كه قائم آل محمد(ص) عصارهٔ پدیده‌های عالم خلقت است، زیرا آنها انسان كامل را قلب و خلاصه عالم می‌دانند لذا در كلمات برخی از آنان چنین آمده است: «آدمیان زبده و خلاصهٔ كاینات و میوهٔ درخت موجوداتند و انسان كامل زُبده و خلاصه آدمیان است. موجودات جمله به یك بار در تحت نظر انسان كامل‌اند.» ۵

امام خمینی كه در عرفان همانند بسیاری از معاریف دیگر الهی دیدگاه بلندی دارد، با این روی‌كرد عرفانی درباره حضرت مهدی به عنوان یكی از مصداقهای انسان كامل، كاملاً موافق بوده و خود نیز در این زمینه نكته‌های آموزندهٔ بیان كرده از جمله گفته است: «والعصر ان الانسان لفی خسر، ـ عصر ـ هم محتمل است كه در این زمان حضرت سلام‌الله علیه باشد یا انسان كامل كه مصداق بزرگش رسول اكرم و ائمه هدی، و در عصر ما حضرت مهدی سلام‌الله علیه است. قسم به عصارهٔ موجودات عصر، فشردهٔ موجودات، این كه فشردهٔ همه عالم است، یك نسخه‌ای است، نسخه تمام عالم، همه عالم در این موجود، در این انسان كامل عصاره است و خلأ به این عصاره قسم می‌خورد.» ۶

و در جای دیگر نیز با اشاره به آیه مباركه سوره والعصر، از حضرت مهدی به عنوان مصداق انسان كامل كه عصاره همه موجودات است یاد نموده است۷ و هم‌چنین در جای دیگر می‌گوید: «وارث نبوت، امام امت و عصاره خلقت ولی عصر عجل‌الله تعالی فرجه الشریف است.» ۸

۳ـ حضرت مهدی خاتم ولایت

خاتم ولایت از مباحث مهم و مسایل بنیادین عرفانی است كه در آثار بزرگان اهل عرفان به تفصیل درباره آن بحث شده، و مسئله خاتم ولایت بودن حضرت مهدی به عنوان بهترین ره‌آورد اندیشه بسیاری از بزرگان اهل معرفت مطرح است كه در كلمات برخی از آنان در این‌باره چنین تصریح شده است «خاتم اولیاء تابع حكم شرع است چنان كه مهدی كه در آخر زمان می‌آید در احكام تابع شریعت حضرت محمد(ص) است، اما در معارف و علوم حقیقی همه انبیاء و اولیا تابع اوست، زیرا باطن او باطن حضرت محمد(ص) است. به این دلیل گفته شده كه او حسنه‌ای از حسنات سید مرسلین است.» ۹

وجود حضرت مهدی(علیه‌السلام) به عنوان آخرین امام و حجت خداوند در زمین از ضروری‌ترین نیازهای عالم آفرینش است

این مسئله در اندیشه عرفانی امام خمینی نیز تجلی كرده است وی در این‌باره می‌گوید: «همان‌طور كه رسول اكرم به حسب واقع حاكم بر جمیع موجودات است، حضرت مهدی همان‌طور حاكم بر جمیع موجودات است، آن خاتم رسل است، و این خاتم ولایت، آن خاتم ولایت كلی بالاصاله است و این خاتم ولایت كلی به تبعیت است.» ۱۰

نكته اساسی كه در كلام عرفا و سخن امام وجود دارد و نباید پوشیده بماند آن است كه چون ولایت مهدی جلوه‌ای از ولایت مقام ختم مرتبت است به همین دلیل ولایت او ولایت كامله است و همه تابع ولایت او هستند.

۴ـ حضرت مهدی(عج) سرّ امتداد لیلهٔ‌‌القدر

در روایتی از امام محمدتقی علیه‌السلام درباره لیلهٔ‌القدر رسیده كه فرمود: «یا معشر الشیعه خاصِموا بسورهٔ انّا انزلناه فی لیلهٔ القدر تفلحوا»۱۱ یعنی ای شیعیان در مقام بحث باید با سورهٔ مباركه قدر استدلال نمایید تا پیروز شوید.

مراد حضرت آن است كه در سورهٔ قدر از نزول فرشتگان خبر داده و فرمود: «تنزل الملائكهٔ والروح فیها باذن ربّهم»۱۲ در این آیه جریان نزول فرشتگان با فعل مضارع بیان شده است كه دلالت بر استمرار می‌كند بنابراین به نص قرآن كریم تا پایان دنیا فرشتگان با روح‌القدس در شب قدر به زمین فرود می‌آیند، پس باید بعد از پیامبر اكرم كسی كه غیر از نبوت به همه صفات معنوی آن حضرت متصف است وجود داشته باشد و با فرشتگان و روح‌القدس سنخیت وجودی داشته باشد تا آنها در شب قدر در زمین به حضور او بیایند بی‌تردید هیچ كسی غیر از امام معصوم چنین شایستگی ندارد و مهدی موعود به عنوان آخرین پرچمدار امامت و ولایت تنها كسی است كه سبب امتداد جریان نزول فرشتگان در شب قدر شده است. ۱۳

بنابراین حضرت مهدی در واقع سرّ امتداد لیلهٔ‌القدر است و وجود مبارك او سبب فرو آمدن فرشتگان در شب قدر می‌شود، این حقیقت در اندیشه امام خمینی نیز به خوبی تبلور یافته از جمله می‌گوید: «امتداد لیلهٔ‌القدر: اگر سرّ لیلهٔالقدر و سرّ نزول ملائكه در شبهای قدر كه الآن هم برای ولیّ اعظم حضرت صاحب سلام‌الله علیه این معنا امتداد دارد، سرّ این‌ها را ما بدانیم، همه مشكلات ما آسان می‌شود.» ۱۴ و در جای دیگر با اشاره به مفهوم لیلهٔ‌القدر با تفصیل بیشتری در این‌باره سخن گفته و چنین اظهار داشته است: «چون لیلهٔ‌القدر، لیلهٔ توجه تام ولیّ كامل و ظهور سلطنت ملكوتیه اوست، به توسط نفس شریف ولی كامل و امام عصر هر عصر و قطب هر زمان كه امروز حضرت بقیهٔ‌الله فی‌الارضین، سیدنا و مولانا و امامنا حجهٔ بن الحسن العسكری ارواحنا فداه، است، تغییرات و تبدیلات در عالم واقع شود، پس هر یك از جزئیات طبیعت را خواهد بطئی حركت كند و هریك را خواهد سریع حركت كند و هر رزقی را خواهد توسعه دهد، و هر یك را خواهد تضییق كند، و این اراده، اراده حق است و ظل و شعاع اراده ازلیّه و تابع فرامین الهیّه است.» ۱۵

۵ـ نظارت حضرت مهدی به عملكرد ما

یكی از آموزنده‌ترین نكته‌ها در بحث مهدویت كه اثر تربیتی عمیقی به همراه دارد، آن است كه حضرت مهدی(ع) به طور مستقیم و غیرمستقیم ناظر بر عملكرد ماست. چون در روایات متعدد این مسئله مطرح شده كه اعمال مردم در هفته به انسان كامل و حجت الهی عرضه می‌شود، چه این كه او به عنوان خلیفه خداوند در زمین به طور مستقیم ناظر بر عملكرد انسان‌هاست و در قیامت به عنوان شاهد و گواه نسبت به اعمال انسان گواهی می‌دهد. از جمله در روایتی چنین آمده: «تعرض الاعمال یوم الخمس علی رسول‌الله و علی‌الائمهٔ»۱۶ یعنی اعمال مردم روز پنج‌شنبه بر رسول خدا و ائمه (علیهم‌السلام) عرضه می‌شود.

و در ذیل این آیه كه فرمود: «فكیف اذا جئنا من كل امهٔ بشهید و جئنابك علی هولاء شهیدا»۱۷ یعنی پس چگونه است حالشان آنگاه كه از هر امتی گواهی آوریم، و تو را به آنان گواه آوریم. در روایتی از امام صادق(ع) چنین نقل شده كه فرمود: این آیه درخصوص امت محمد(ص) نازل شده كه در هر عصری امامی از ما اهل بیت شاهد آنها و حضرت محمد(ص) شاهد ماست. ۱۸

این حقیقت به عنوان یكی از زنده‌ترین آموزه‌های مسئله مهدویت در اندیشه امام خمینی به صورت زیبا مطرح شده و ایشان با اشاره به این نكته كه انسان از جهات مختلف تحت مراقبت‌های گوناگون الهی قرار دارد و مأموران الهی به طور دقیق عملكردهای انسان را كنترل و ثبت می‌كنند، درخصوص حضرت مهدی به عنوان یكی از كسانی كه مراقب اعمال ماست و عملكرد بد ما سبب ناخشنودی آن حضرت می‌شود چنین اظهار داشته است: «ببینید كه تحت مراقبت هستید، نامه اعمال ما می‌رود پیش امام زمان (سلام‌الله علیه) هفته‌ای دو دفعه ـ به حسب روایت ـ كه خدای نخواسته از من و شما و سایر دوستان امام زمان سلام‌الله علیه یك وقت چیزی صادر بشود كه موجب افسردگی امام زمان (سلام‌الله علیه) باشد.» ۱۹ و در جای دیگر می‌گوید: «خلاف ما برای امام زمان سرشكستگی دارد، دفاتر را وقتی بردند خدمت ایشان، و ایشان دید شیعه‌های او دارد این كار را می‌كند این ملائكهٔالله كه بردند پیش او دید، سرشكسته می‌شود امام زمان»۲۰

و هم‌چنین در وصیت‌نامه الهی و سیاسی خود به عنوان زنده‌ترین سند كه بیانگر نكته‌های بسیار آموزنده و عمیق است درباره نظارت حضرات ائمه معصومین(ع) بخصوص حضرت مهدی موعود(ع) می‌گوید: «ما مفتخریم كه ائمه معصومین از علی بن ابی طالب گرفته تا منجی بشر حضرت مهدی صاحب زمان علیهم الآف التحیّات والسلام كه به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است، ائمه ما هستند.» ۲۱ بی‌تردید طرح این مسئله برای همگان بخصوص عاشقان و شیعیان حضرت مهدی بهترین و مؤثرترین نكته تربیتی را به همراه دارد، زیرا هنگامی كه انسان مؤمن و معتقد در كنار سایر اعتقادات دینی این باور مذهبی را نیز مورد توجه قرار دهد كه نه تنها خداوند از طریق ناظران و مراقبان چون فرشتگان خود بر ما و اعمال ما نظارت نامحسوس دارد، بلكه انسان كامل و امام هر عصر به عنوان خلیفه او نیز به طور نسبتاً محسوس ناظر اعمال انسان است و در این عصر همه رفتارهای ما تحت نظارت مستقیم و غیرمستقیم امام زمان(عج) قرار دارد و حضرت گذشته از آن كه شاهد اعمال ماست در هفته نامه اعمال ما به محضر و حضور او عرضه می‌شود، به طور یقین مواظبت و مراقبت بیشتر خواهد نمود كه عمل خلافی از او سر نزند، و از این رهگذر دل امام زمانش از او نرنجد و تلاش خواهد كرد كه در حضور و محضر او ادب انسانی و اخلاق الهی را مراعات كند و به انجام وظایف بندگی خود پای‌بندی بیشتری داشته باشد. پس این اندیشه و كلام امام خمینی برای همگان بخصوص نسل نواندیش همه جوامع اسلامی پیام زنده و پُرباری به همراه دارد. امید است در عصری كه اخلاق انسانی و دستورات اسلامی از سوی فرهنگ مهاجم استكبار جهانی شدیداً مورد تهدید قرار گرفته طرح این‌گونه حقایق الهی آنهم در قالب اندیشه و كلام مصلح بزرگ معاصر حضرت امام خمینی مفید و نجات‌بخش واقع شود.

محمدامین صادقی اُرزگانی

منابع و مأخذ:

۱. اصول كافی، كتاب الحجهٔ باب ان‌ الارض لاتخلو من حجهٔ، ج ۱، ص ۲۵۲، حدیث ۱۰، نشر مؤسسه تحقیقات و انتشارات نور، بی‌تا، بی‌جا.

۲. همان، حدیث ۱۲، ص ۲۵۳.

۳. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام خمینی)، ص ۳۱۶، ج ۱۷، نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، سال ۱۳۷۸ ش.

۴. دیوان امام، (با شرح و تفسیر قادر فاضلی)، ص ۴۹، نشر فضیلت علم، بی‌جا، چاپ اول، ۱۳۷۱ ش.

۵. عزیزالدین نسفی، انسان كامل، ص ۷۴، نشر كتابخانه طهوری، تهران ۱۳۷۷ ش.

۶. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۱۲، ص ۴۲۳.

۷. همان، ج ۸، ص ۳۲۸.

۸. همان، ج ۹، ص ۲۴.

۹. قاسانی، عبدالرزاق، شرح فصوص‌الحكم، فص شیشیه، ص ۴۳، نشر بیدار، قم ۱۳۷۰ ش.

۱۰. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۲۰، ص ۲۴۹.

۱۱. اصول كافی، ج ۱، كتاب حجهٔ باب شأن سوره قدر، حدیث ۶، ص ۳۶۴.

۱۲. سوره قدر، آیه ۳.

۱۳. حسن‌زاده آمل، انسان در قرآن، ص ۲۴۴، نشر الزهرا، تهران ۱۳۶۹ ش.

۱۴. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام) ج ۱۹، ص ۲۸۵.

۱۵. امام خمینی، آداب الصلوهٔ، ص ۳۲۷، نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ ۶، خرداد ماه ۱۳۷۸ ش.

۱۶. مجلسی محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۳، باب ۲۰، حدیث ۳۸، ص ۳۴۵، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت ۱۴۰۳ ق.

۱۷. سوره نساء، آیه ۴۱.

۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۳، باب ۲۰، حدیث ۱، ص ۳۳۶.

۱۹. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۸، ص ۳۹۱.

۲۰. همان، ج ۸، ص ۴۲۳.

۲۱. همان، ج ۲۱، ص ۳۹۶.

۲۲. علّامه طباطبائی، شیعه در اسلام، دفتر انتشارات اسلامی، قم ۱۳۷۳ ش.

۲۳. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۱۸، ص ۸۷.

۲۴. همان، ج ۲۱، ص ۳۲۵.

۲۵. علامه طباطبائی، شیعه در اسلام، ص ۱۵۲.

۲۶. مفاتیح‌الجنان، زیارت صاحب‌الامر ۴، ص ۹۲۴، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۷۷ ش.

۲۷. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۱۴، ص ۴۷۲.

۲۸. علامه طباطبائی، شیعه در اسلام.

۲۹. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۲۱، ص ۳۲۵.

۳۰. همان، ج ۱۲، ص ۴۸۲.

۳۱. محیی الدین عربی، فتوحات مكیه، ج ۳، باب ۳۶۶، ص ۳۲۷، نشر صادر، بیروت، بی‌تا.

۳۲. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۱۲، ص ۴۸۲.

۳۳. همان، ج ۲۱، ص ۱۳.

۳۴. همان، ج ۳، ص ۳۴۰.

۳۵. همان، ج ۲۱، ص ۱۷.

۳۶. امام خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار امام)، ج ۲۱، ص ۱۴.

۳۷. همان، ج ۲۱، ص ۱۷ ـ ۱۴.

۳۸. سوره انفال، آیه ۲۳.

---