در ستایش بانوی باوقار ایرانی لیلا حاتمی

پدرش یکی از کارگردانان مشهور ایرانی است لیلا در زمان کودکی نیز در فیلم های او نقش ایفا می کرد حاتمی که در گذشته دانشجوی مهندسی برق بوده, امروز یک ستاره بین المللی سینماست

لیلا حاتمی، بازیگر زن ایرانی ستاره اولین فیلم برنده اسکار این کشور هم هست؛ این روزها در چک است و برنده جایزه گوی بلورین بهترین بازیگر زن برای فیلم «پله آخر» شده است؛ با فیلمی که «علی مصفا» همسرش نوشته و کارگردانی کرده است. حاتمی در خانواده‌ای بزرگ شد که خون سینما در آن جریان داشت.

پدرش یکی از کارگردانان مشهور ایرانی است. لیلا در زمان کودکی نیز در فیلم‌های او نقش ایفا می‌کرد. حاتمی که در گذشته دانشجوی مهندسی برق بوده، امروز یک ستاره بین‌المللی سینماست.

همسرتان با انتخاب شما به عنوان بازیگر نقش اول فیلمش در حقیقت به طور کنایه‌ای می‌خواست بازیگری را انتخاب کند که هرچه او بگوید انجام دهد؟

(با خنده) من همیشه این شیوه را دوست داشتم. زمانی که بازی می‌کنم به کارگردان گوش می‌دهم و تحت فرمان او هستم.

غالبا در فیلم‌هایت نقش «لیلا» را بازی می‌کنی. تفاوت «لیلای» روی صحنه با «لیلایی» که اکنون اینجا نشسته است در چیست؟

درواقع، این بار نام نقش «لیلی» است. من لیلا‌های زیادی را بازی کرده‌ام و این یک حقیقت است اما این بار این نقش یک لیلی است. تفاوت لیلا و لیلی در فرهنگ ما یک تفاوت ظریف است. زیرا لیلا یک اسم مرسوم است اما لیلی پیچیده‌تر است. این نام به یک خانواده اصیل، نه لزوما ثروتمند اما با یک پس‌زمینه خوب بر می‌گردد و نام لیلی یکی از نام‌های شخصیت اشعار ماست که به داستانی عاشقانه مربوط به قرن ششم، بازمی‌گردد. بنابراین لیلی نماینده زن جوان و زیباست.

ریشه‌های عمیق فرهنگ ایرانی واقعا در فیلم دیده می‌شوند این‌طور نیست؟ از نظر داستان غیرخطی یا واقعیت‌های مجازی مانند رویا؟ در نتیجه لیلی چیزی از این دست را به ما نشان می‌دهد؟

لیلی یک نام ایرانی است. در حالی‌که لیلا یک اسم عربی است اما لیلی از آنجایی که در ادبیات ما اهمیت دارد بیشتر ایرانی محسوب می‌شود.

چه بخشی از این نقش بیش از همه برایت چالش‌برانگیز یا جذاب بود؟

آنچه که من در مورد این شخصیت دوست داشتم این بود که او دروغ می‌گوید و این عین حقیقت است. چیزی که در بسیاری از فیلم‌ها آن را نمی‌بینی. دروغ گفتن برای هیچ، اما این «هیچ» هزینه‌های زیادی را با خودش همراه دارد و قضیه را بسیار جدی می‌کند، حتی ممکن است به اندازه یک زندگی تمام شود. اما او دروغ می‌گوید برای هیچ و من این را دوست دارم.

فکر می‌کنی که او چرا به این آسانی دروغ می‌گوید؟

زنان این کار را می‌کنند. من به خاطر دارم که خودم هم این کار را انجام می‌دادم. به عنوان مثال من گاهی برای خودم دسته‌گل می‌فرستم و به روی خودم هم نمی‌آورم. اما خود من این کار را کرده بودم! آن زمان بسیار جوان بودم. فکر می‌کنم زنان این قبیل اتفاقات را دوست دارند.

به نظر شما همین امر انگیزه شخصیت لیلی در فیلم «پله آخر» برای دروغ گفتن است و مشکلات بسیاری را رقم می‌زند؟

من فکر می‌کنم در این فیلم دروغ‌ها حتی برای این مساله هم نیست، او برای این کارها برنامه‌ریزی نکرده است. او می‌خواهد خودش را مهم کند. او این کارها را انجام می‌دهد ولی برایشان برنامه‌ریزی نکرده است.

قبلا گفته‌اید که سینمای ایران در حال حاضر نوعی رنسانس را تجربه می‌کند. فکر می‌کنید این از کجا نشات گرفته است؟

این مختص زمان حاضر نیست، نمی‌خواهم بگویم اکنون بهتر است بلکه می‌گویم امروز متنوع‌تر شده است. به طور مثال سال‌های گذشته ما فقط یک کلیشه داشتیم و فکر می‌کردیم که این کلیشه برای جهان خارج جذاب است و این عجیب است که ما سال‌ها همان کلیشه را دنبال می‌کردیم و شاید شجاعت تجربه کردن چیزهای متفاوت را نداشتیم.

اما فیلم‌های داخلی مطمئنا متنوع‌تر و جذاب‌تر از آنهایی است که صادر شده‌اند.

ما در داخل این شجاعت را داریم. اما فکر می‌کنم بعد از موفقیت فیلم «جدایی نادر از سیمین»، یا حتی قبل از آن، می‌توانم بگویم در داخل کشور نسل جدیدی از کارگردانان (در مورد همسرم صحبت نمی‌کنم. او را کنار می‌گذارم زیرا اولین فیلم او مربوط به هشت سال پیش است.) شکل گرفته. چیزی که از آن می‌گویم این است که پنج سال پیش بسیاری از کارگردانان نسل جدید مورد توجه نبودند. به عنوان مثال تنها یک یا دو هنرمند وجود داشتند و همه به قوانین پایه‌ای و تکنیک‌های اولیه احترام می‌گذاشتند. این چیز جدیدی برای من به عنوان یک بازیگر است و سال‌های گذشته شرایط به این‌گونه نبود.

این تفاوت به نسبت گذشته در چیست؟ در گذشته کارگردانان محدودی با نفوذ بیشتری وجود داشتند؟

امروز شرایط تغییر کرده است به عنوان مثال می‌توانی یک نقش زیبا را از یک فیلمنامه‌نویس برای یک کارگردان فیلم‌اولی بازی کنی، آنها دانش تکنیکی لازم را دارند و به اندازه کافی برای مدیریت یک فیلم بالغ شده‌اند.

این چیزی است که می‌خواهی مردم جهان در مورد ایران یا بهتر بگویم فیلم ایرانی بدانند؟

اگر مردم فیلم‌های باکیفیت را ببینند، می‌توانند ایران واقعی را کشف کنند.

● درستایش لیلا حاتمی

چهل و هفتمین دوره جشنواره «کارلووی واری» به سادگی خاطره‌انگیز شد. «لیلا حاتمی» برای بازی در فیلم «پله آخر» موفق به کسب جایزه بهترین بازیگر زن این دوره از جشنواره شد و علی مصفا، کارگردان فیلم «پله آخر» و همسر خانم حاتمی جایزه فیپرشی (منتقدان فیلم بین‌المللی) از جوایز فرعی این جشنواره را از آن خود کرد.

امسال فیلم «تقریبا مرد» - فیلمی شخصیت‌محور و مطالعه‌ای در باب بحران میانسالی، نوشته و به کارگردانی مارتین لاند از کشور نروژ- جایزه بزرگ گوی کریستال این جشنواره به ارزش ۲۵ هزار دلار را دریافت کرد. جایزه ویژه هیات داوران به ارزش ۱۵ هزار دلار نیز به فیلم ایتالیایی «چشمه میدان: توطئه ایتالیایی» مارکو تولیو جوردانا رسید.

رافائل اوله، کارگردان کانادایی فیلم فرانسه‌زبان «کامیون» جایزه بهترین کارگردانی چهل و هفتمین دوره جشنواره کارلووی واری و همچنین جایزه فرعی «هیات داوران جهانی» را دریافت کرد.

هنریک رافائلسن، بازیگر «تقریبا مرد» برنده جایزه بهترین بازیگر مرد این جشنواره شد و جایزه بهترین بازیگر زن نیز به لیلا حاتمی از ایران برای بازی در «پله آخر» رسید. «پله آخر»، دومین فیلم بلندی که علی مصفا پس از «سیمای زنی در دوردست» کارگردانی کرده است، داستان یک پزشک میانسال را بازگو می‌کند که بعد از چندین سال به ایران بازمی‌گردد و درگیر ماجرای مرگ دوستش می‌شود.

به نوشته استیون دالتن، منتقد هالیوود ریپورتر، فیلم «پله آخر» که از رمان «مرگ ایوان ایلیچ» لئو تولستوی و «مردگان» جیمز جویس الهام گرفته و رشته‌هایی از موسیقی، تصویر و طنز غنی را در تاروپود روایت بافته است که ریشه در ادبیات کلاسیک ایران دارد، «مراقبه‌ای شاعرانه در باب عشق و مرگ در تهران معاصر» است.

این منتقد همچنین پیش‌بینی موفقیت‌های بیشتری برای این فیلم در عرصه جشنواره‌ها و همین‌طور گیشه فروش بین‌المللی را داشته و آن را تا اندازه‌ای مرهون حضور لیلا حاتمی، بازیگر «جدایی نادر از سیمین» دانسته که او را با ایزابلا روسلینی مقایسه کرده است.

علی مصفا نیز در یادداشتی درباره این فیلم ضمن اشاره به اینکه فیلمنامه آن هفت سال پیش نوشته شده و به علت منصرف شدن تهیه‌کنندگان متعدد در مراحل مختلف، سرانجام ناچار شده خود سرمایه تهیه آن را به عنوان یک فیلم مستقل فراهم و نقش اول مرد را نیز بازی کند، یادآوری کرده که نقش اول زن از ابتدا برای لیلا حاتمی نوشته شده بود.

جایزه بهترین بازیگر زن جشنواره کارلووی واری در دوره‌های قبل به ترتیب به استاین فیشر کریستنسن برای بازی در فیلم آلمانی «نامرئی» در سال ۲۰۱۱، آنه دموستیه برای بازی در فیلم فرانسوی «دوران کودکی بد» در سال ۲۰۱۰، پاپریکا استین از دانمارک برای «تشویق» در سال ۲۰۰۹، مارتا ایسووا بازیگر «جغدهای شب» از جمهوری‌چک در سال ۲۰۰۸، الویرا مینگوئز اسپانیایی برای بازی در فیلم «پودور» در سال ۲۰۰۷ و مگی جیلنهال آمریکایی برای فیلم «شِری عزیز» تعلق گرفته بود.

فیلم‌های «پذیرایی ساده» به کارگردانی مانی حقیقی، «یک خانواده محترم» مسعود بخشی و «برش» امیر نادری از دیگر آثار کارگردانان ایرانی بودند که در چهل و هفتمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم کارلووی واری حضور داشتند. جشنواره کارلووی واری که هر ساله در شهر کارلووی واری (یا «کارلسباد» به زبان‌های آلمانی و انگلیسی) در غرب جمهوری‌چک برگزار می‌شود یکی از جشنواره‌های بسیار مهم و معتبر اروپا و از قدیمی‌ترین و با سابقه‌ترین جشنواره‌های سینمایی دنیاست.

این جشنواره در سال ۱۹۴۶ و اندکی پس از پایان جنگ جهانی دوم افتتاح شد، از سال ۱۹۴۸ بخش رقابتی در آن به وجود آمد و اولین هیات داوران بین‌المللی در سال ۱۹۵۱ به آن افزوده شد. جشنواره تقریبا هر سال (گاه با تاخیرهایی چندساله) در شهر کارلووی واری برگزار شد اما عملا تا سال ۱۹۹۰ و فرو ریختن دیوار آهنین بلوک شرق یک ابزار تبلیغاتی رژیم کمونیستی چکسلواکی و هم‌پیمان‌های آن در مسکو و سایر کشورهای اروپای شرقی بود.

پس از آن، جشنواره کارلووی واری رونق و اعتباری بین‌المللی کسب کرد و از بیست و نهمین دوره در سال ۱۹۹۴ با حضور چهره‌های سرشناس بین‌المللی به طور پیوسته به کارش ادامه داد و بر اهمیتش افزوده شد.

● اتفاق خوش یمن

اصولا با توجه به شرایط فعلی سینمای ایران، هرگونه جایزه و دیده شدن در سطح جهان برایمان مهم و با شکوه است و باید از آن استقبال کرد. این اتفاق و کسب جایزه «کارلووی‌واری» توسط خانم «حاتمی» را باید اتفاق خوش‌یمنی بدانیم. لیلا حاتمی بازیگر خوب و بسیار ارزشمندی است که این جایزه برای خودش نیز بسیار مهم خواهد بود.

اما آنچه که بیش از کسب جایزه برای خود حاتمی باید مهم باشد، برای بازیگران دیگر حایز اهمیت است، اینکه به بازیگری نگاه شود که پس از یک دهه فعالیت موفق صنفی همچنان می‌تواند در سطح جهان مورد توجه قرار ‌گیرد، می‌تواند الگویی باشد برای دیگران و انگیزه‌های آنها را برای دیده شدن تقویت کند.