کمانچه و تجربه‌های نوین

نوازندگی کمانچه در دوره جدید با تغییرات شگرفی همراه بوده و می‌توان گفت پس از تنبک، بیشترین پیشرفت را داشته است. افزایش حرکت‌های سرعتی (پاساژ)، نواختن صداهای بسیار زیر یا به …

نوازندگی کمانچه در دوره جدید با تغییرات شگرفی همراه بوده و می‌توان گفت پس از تنبک، بیشترین پیشرفت را داشته است. افزایش حرکت‌های سرعتی (پاساژ)، نواختن صداهای بسیار زیر یا به اصطلاح گرفتن پوزیسیون سوم که در عمل، دقت بسیار می‌طلبد، ایجاد صداهای مقطع (استاکاتو) با بهره‌گیری از تکنیک پیتزیکاتوی ویولن و همچنین اجرای ترمولو اشاره کرد. نوازندگان نوپرداز ضمن توجه به شیوه‌های نوازندگی قدیمی، برخی تکنیک‌های مورد استفاده در کمانچه نوازی مکتب موسیقی آذربایجان و همچنین استفاده از برخی فنون ویولن‌نوازی را در این ساز به کار برده‌اند.

صدای کمانچه در چارچوب سنتی خود همواره دارای صداهای اضافی است که گاهی از آن به عنوان خش یاد می‌شود. این صدا جزو ذات کمانچه نوازی ایرانی است و در واقع بخشی از شخصیت صدایی این ساز را تشکیل می‌دهد. برخی از نوازندگان دوره جدید، صدایی بدون خش را دنبال کرده‌اند. این نوع صدا برای برخی مخاطبان جالب‌تر است.

تا چند دهه پیش وسعت صدای کمانچه در گستره سنتی خود بود و صداهای خیلی زیر، کمتر شنیده می‌شد اما با روی آوری برخی نوازندگان پیشرو، اینک گستره صدای بیشتری از این ساز شنیده می‌شود. ایجاد صداهای بسیار زیر با استفاده از انگشت‌گذاری پوزیسیون سوم که ابتدا رحمت‌الله‌بدیعی تجربه کرده بود، اینک توسط اردشیر کامکار، سعید فرج‌پوری و کیهان کلهر به تکامل رسیده است. این تکنیک در عمل خیلی دشوار می‌نماید و کمتر نوازنده‌ای می‌تواند صداهای دقیق و ژوستی را به گوش مخاطب برساند.

در حال حاضر کمانچه، ساز بسیار مهمی در گروه‌نوازی ایرانی به حساب می‌آید. چنانکه بدون آن، ارایه یک کار پرحجم و جذاب بسیار دشوار است. صدای این ساز جلوه بسیار درخشانی به کار گروه‌نوازی می‌دهد و اگر نوازنده آن قوی باشد، به تنهایی می‌تواند با چندین ساز مضرابی ایران نظیر تار و سنتور برابری کند. می‌گویند اگر بخش کمانچه در یک کار گروهی به خوبی اجرا شود، کل کار قابل‌قبول خواهد بود. سه نوازی کمانچه، سنتور و تنبک اردشیر، پشنگ و ارژنگ کامکار نمونه جالبی از این دست محسوب می‌شود.

دونوازی کمانچه نیز از دیگر تجربه‌های نوین نوازندگی این ساز شناخته می‌شود. این شیوه که با الگو‌برداری از دوئت در موسیقی غربی شکل گرفته، به نوازندگان امکان می‌دهد تا صداهای بیشتر و جذاب‌تری از کمانچه تولید کرده و فضاهای بکری را تجربه کنند. دونوازی‌های اخیر اردشیر کامکار و شاگرد توانمندش شروین مهاجر نمونه خوبی از این رویکرد است.

اجرای پاساژهای سرعتی در کمانچه نوازی سنتی معمول نیست ولی چنین امکانی با تلاش اردشیر کامکار و کیهان کلهر رونق یافته است. اجرای این پاساژها به ساز کمانچه جلوه دیگری داده‌اند که گاه در تکنوازی یا گروه نوازی، توجه مخاطب را به خود جلب می‌کند. علاوه بر اینها، حضور کمانچه در همراهی با ارکستر غربی نیز یکی از تجربه‌های نوین است که از شاخص‌ترین نمونه‌ها می‌توان به کمانچه نوازی اردشیر کامکار در یکی از آثار ارکسترال ساخته هوشنگ کامکار به نام «برتارک سپیده» اشاره کرد.