آنگاه که کلاه های بلند از مد افتاد

انقلاب مشروطیت غربزدگی را بیشتر در قلمرو اندیشه و فکر و قانون رواج داد ولی اقداماتی عملی مشابه اقدامات آتاتورک در ترکیه تا روی کار آمدن رضاخان صورت نگرفت در سال ۱۳۴۸ هجری ـ قمری لباس غربی برای تمام ایرانی ها اجباری گردید و در سال ۵۵ کشف حجاب صورت گرفت

نخستین برخورد جامعه ایرانی با تمدن اروپا هنگامی صورت گرفت که تجار و نمایندگان تجاری ـ سیاسی دول اروپا در قرون وسطی با ایران به داد و ستد پرداختند. به‌طور پراکنده و جسته و گریخته جریان اقتباس از غرب از دوران شاه اسماعیل و شاه‌عباس صفوی آغاز گردید ولی دوره منظم غربیگری پس از شکست‌های پی‌درپی ایران از روسیه و از زمان فتحعلی‌شاه قاجار شروع شد و تا مشروطیت ادامه یافت. از مشروطه به بعد مرحله دوم یعنی دوران غربزدگی آغاز شد که در زمان رضاخان و محمدرضا شاه به اوج خود رسید.

آمدوشد هیئت‌های بازرگانی و سیاسی اروپا از زمان روی کار آمدن صفویه توسعه یافت اما این جریان غیرمنظم و محدود بود، جریان منظم ارتباط به دنبال شکست از قدرت‌های استعماری که منجر به قراردادهای ننگین شد دربار ایران را بر آن داشت تا برخی شیوه‌های غربیان را در محدوده امور نظامی، سیستم اداری و آموزشی وارد نماید، نخست تکنولوژی و فرآورده‌های صنعتی غرب وارد شد.

انقلاب مشروطیت غربزدگی را بیشتر در قلمرو اندیشه و فکر و قانون رواج داد ولی اقداماتی عملی مشابه اقدامات آتاتورک در ترکیه تا روی کار آمدن رضاخان صورت نگرفت. در سال ۱۳۴۸ هجری ـ قمری لباس غربی برای تمام ایرانی‌ها اجباری گردید و در سال ۵۵ کشف حجاب صورت گرفت.

● دوران صفویه

ژان شاردن سیاح فرانسوی که در سال ۱۶۶۴ برای سیاحت و تجارت به ایران آمد روایت می‌کند که اگوستن‌های پرتغالی اولین کشیش‌های اروپائی هستند که به اصفهان آمده‌اند. اولین دسته آنها در سال ۱۵۹۸ میلادی به دربار شاه‌عباس آمدند. شاه‌عباس مایل بود اروپائی‌ها را به کشور خود جلب کند. تمایل شاهان برای جلب اروپائی‌ها اولین نطفه تغییر لابس ایرانیان به شمار می‌رفت و به تدریج پدیده‌ای ظاهر شد که اروپائی‌ها به تردیج در روابط خود از حد اعتدال خارج گشته و تا جائی پیش رفتند که ایران را مستعمره خود دانسته و از جمله اقدامات آنها به‌دست گرفتن تجارت منسوجات و رسوخ در فرهنگ پوشاک ایران بود. و دوم اینکه ایرانیان در اثر ضعف و فقر به تدریج بر این باور شدند که باید خود و فرهنگشان را اروپائی کنند تا از مهلکه فقر رهائی یابند. به خاطر موقعیت حساس جغرافیائی ایران همیشه مورد تهاجم بود. در زمان پادشاهان صفوی ایران نتوانست از لحاظ نظامی با مهاجمان خارجی برابری کند و از آن‌رو که کشورهای اروپائی از لحاظ تکنولوژی نظامی پیشرفت کرده بودند لذا این ضعف مقدمه استقبال شاهان صفوی از اروپائی‌ها بود تا بتوانند به ارتش ایران سر و سامان بدهند. همین امر موجب شد تعداد اروپائی‌ها زیاد شود و سعی کردند با توجه به نیازهای صنایع رو به رشد نساجی و دیگر صنایع روبه رشد نساجی و دیگر صنایع امتیازات بازرگانی و گمرکی صادر کنند.

شاهان صفوی به اروپائی‌ها اعتماد چندانی نداشتند و برتری خاصی نسبت به ملل اروپائی قائل بودند. در عصر صفوی از نظر ایرانی‌ها حقارت‌آمیز بود که لباس اروپائی بر تن کنند و ملت‌های اروپائی را از هر جنبه پست‌تر از خود می‌دانستند. اکثر اروپائی‌هائی که در این دوران به ایران سفر کردند نمایندگان شرکت‌های تجاری و صنعتی اروپا به شمار می‌رفتند که موظف بودند بازار ایران را خصوصاً از جنبه نساجی و وضعیت لباس مورد مطالعه قرار دهند. آنچه در میان اروپائی‌هائی که به ایران و دربار صفوی آمدند بیشتر اهمیت داشت حضور تجار حادثه‌جو بود که بعد به شرکت مسکوی ”شرکت روسی“ یا شرکت تجار در روسیه نامیده شدند. نمایندگان این شرکت در تلاش بودند که در ایران فاستونی انگلیسی را در مقابل ابریشم و ادویه معامله کنند. ایران عصر صفوی دوران شکوفائی خود را طی می‌کرد و شواهدی در تاریخ موجود است که درباریان اروپائی در موطن خود نیز لباس ایرانی به تن کرده بودند. برعکس این دوره که شواهد قدرت و نفوذ فرهنگ ایران در ملل آن عصر وجود داشت در زمان قاجار و رضاشاه ضعف و درماندگی فرهنگی و ملی قوت داشت. (شریعت‌پناهی)

با سقوط صفویه و روی کار آمدن افاغنه و زندیه، ایران به سراشیبی وارد گشت که در دوران قاجاریه سقوط کشور به‌خصوص از جنبه فرهنگی و استقلال سیاسی قابل بحث است.

● تغییر الگوهای مصرف و پوشش در دوره قاجار و پهلوی

پیشینه الگوی مصرف کنونی (بیرونی) به آغاز حکومت قاجاریان، شکست‌های ایران از روسیه و انگلیس که منجر به از دست رفتن سرزمین‌های شمالی ایران، بخش‌هائی از خراسان بزرگ و بلوچستان گردید و تحمیل قراردادهای گلستان و ترکمن‌چای و پاریس که جداسازی‌های مزبور را رسمیت بخشید و روابط بازرگانی ویژه‌ای را با روس‌ها، انگلیسی‌ها و دگرملل اروپائی پدیدار شد برمی‌گردد.

به موجب قرارداد ترکمن‌چای کالاهای تولیدی روسیه به‌دلیل پرداخت حقوق گمرکی کمتر، ارزان‌تر از کالاهای تولید داخلی به‌دست مصرف کننده ایرانی می‌رسید. ضمن اینکه امنیت بازرگانان روسی و کالاهای آنان به‌وسیله دولت ایران تضمین شد و این در شرایط موجود ناامنی برای بازرگانان ایرانی و کالاهای آنان در شرایط تولید ماشینی کالاهای خارجی و تولیددستی آن در داخل شرایط مناسبی را برای بازرگانان خارجی فراهم کرد و اینان نخستین انتقال‌دهندگان الگوی مصرف خارجی به داخل بودند.

---