معیارهای اندازه گیری شهر سالم

رشد سریع جمعیت شهرها به دلیل نرخ بالای موالید و مهاجرت به شهرها, به همان نسبت مصرف منابع در آنها و انتشار آلودگی از آنها را افزایش داده و امروزه نه تنها تعادل اقتصادی و اجتماعی درون شهرها را برهم زده است بلکه موجب عدم تعادل اکولوژیک منطقه ای که در آن قرار گرفته اند نیز شده و عرصه های طبیعی را روز به روز بیشتر بر زیستمندان آن تنگ کرده است

رشد سریع جمعیت شهرها به دلیل نرخ بالای موالید و مهاجرت به شهرها، به همان نسبت مصرف منابع در آنها و انتشار آلودگی از آنها را افزایش داده و امروزه نه تنها تعادل اقتصادی و اجتماعی درون شهرها را برهم زده است بلکه موجب عدم تعادل اکولوژیک منطقه ای که در آن قرار گرفته اند نیز شده و عرصه های طبیعی را روز به روز بیشتر بر زیستمندان آن تنگ کرده است. این امر درست خلاف اصول توسعه پایدار برای شهرها و محیط زیست می باشد. لذا برای دستیابی به توسعه متوازن و پایدار شهرها و محیط زیست در درازمدت، نیاز به بازنگری روابط موجود بین اجزاء سیستم های درون شهر، شهر با محیط زیست خود، شهر با سایر شهرها و مناطق جهان می باشد.

برای تعیین درجه سلامتی و پایداری این روابط، متخصصان امر شاخص ها و معیارهای مختلفی را ذکر می کنند در این کمیته سعی شده است با ذکر تعدادی ازاین نظریات و جمع بندی از آنها مجموعه تا حد امکان ارزیابی وضعیت زیست محیطی شهرهای کشور را به عمل آورد. (نگرش بوم شناسانه).

بحث توسعه پایدار که در واکنش به بهره کشی از منابع طبیعی و محیط زیست و به منظور حفاظت از این منابع در دهه ۸۰ مطرح (برانت لند ۱۹۸۷) و به سرعت فراگیر شد وقتی به مرحله عمل و اقدام رسید به ریشه یابی مشکلات و مسایل موجود یا پیش بینی شونده شهرها و صنایع مربوط به آنها را به عنوان شدیدترین و متمرکزترین نقاط مصرف منابع و تولید آلودگی ها شناسایی کرد که محدوده اثرات آنها روز به روز بیشتر درحال گسترش است. بنابراین پایداری توسعه و حفظ کیفیت حیات بر روی کره زمین برای انسان و برای زیستمندان آن منوط به رشد و توسعه مناطقی شهرها و اصلاح روابط آنها با محیط زیست و منابع طبیعی می باشد.

نگرش بوم شناسانه: این دیدگاه اگر بتوان ۲ شرط زیر را برقرار کرد دستیابی به توسعه پایدار شهری میسر خواهد بود: ۱-نرخ بهره وری از منابع (ماده و انرژی) کمتر از نرخ باز تولید و احیاء آن باشد ۲-نرخ انتشار آلودگی های کمتر از قدرت جذب آنها توسط طبیعت (محیط زیست) باشد.

با رایزنی های صورت گرفته با معاونت راهبردی و برنامه ریزی کشور و جلسات کارشناسی با حضور اساتید دانشگاه تهران و صنعتی شریف شاخص های زیادی مطرح و مورد بحث قرار گرفت. که از این تعداد ۱۴ شاخص که به طور کمی نشان دهنده وضعیت مدیریت محیط زیست شهری کلیه شهرهای کشور است و سعی شده است اطلاعات آماری در تمام شهرها موجود باشد (شاخص های پیوست).

شاخص های مصوبه به کلیه محیط زیست استان ها ارسال گردید که اطلاعات دریافتی براساس مستندات و شاخص های تعیین شده در کمیته مطرح و ارزیابی تطابق ساختار مدیریت شهری با معیارهای زیست محیطی (مصوب) به عمل خواهد آمد.

در هفتمین نمایشگاه بین المللی محیط زیست، طی مراسمی با حضور رسانه های جمعی به شهردار، استاندار، مدیر محیط زیست محترم آن شهر لوح تقدیر و جایزه اهدا خواهد شد.

همچنین اطلاعات گردآوری شده کلیه شهرها به اطلاع مسئولین (مرتبط با مدیریت شهری) رسانده می شود.

شاخص شهری:

شاخص ها اساسی ترین معیارهای اندازه گیری وحیاتی ترین علائم و نشان دهنده وضعیت یک جامعه هستند. شاخص ها در حقیقت اطلاعات موجزی می باشند که نمایانگر وضعیت سیستم های بزرگی همچون شهرها هستند. این اطلاعات موجز نماینده ای از تصویر کل یک جامعه بوده و نشان می دهد که سیستم به کجا می رود، درحال بهبودی است یاوخیم شده و یا اینکه ثابت و بدون تغییر است.

شهر بوم محور و سالم

در سال ۱۹۸۴ طی کنفرانسی تحت عنوان «ماورای خدمات اولیه بهداشتی» در کانادا اولین جرقه شهر سالم و پایدار زده شد. دو سال بعد در سال ۱۹۸۶ موضوع شهر سالم از سوی سازمان بهداشت جهانی (WHO) به عنوان یک حرکت و خیزش جهانی مطرح گردید. «جنبش شهرهای سالم» موارد ذیل را دربرمی گیرد:

- شهرها بستری برای توسعه راهبردهای کلانی هستند که از آن طریق می توان بهداشت و سلامتی و ارتقاء بخشید و روابط و تعاملات انسانی را بهبود و ترمیم نمود.

- شهرها ظرفیت های بی دلیلی را دارند که به واسطه آن می توان انسان ها سالم مولد را به وجود آورد، و درنهایت امر از طریق آنها شهرهای سالم را می توان پایه گذاری نمود.

در تعریف شهر سالم نظریات متعددی آمده است و از آن جمله می توان به این تعاریف اشاره داشت؛ شهر سالم شهری را گویند که در وهله نخست بستر و امکانات زندگی را برای انسان، حیوان و گیاه مهیا سازد. چنین شهری باید بتواند شرایط بقا و ادامه حیات خود را دراختیار داشته باشد.

به تعبیر سازمان بهداشت جهانی شهر سالم شهری است که به طور دائم سیاست های عمومی خود را توسعه می بخشد و آن گونه محیط فیزیکی و سلامت و رفاه، تأمین نیازهای اساسی، داشتن اقتصاد شهری زنده، نوآوری و پویا، دسترسی به تجارب و منابع در سطح وسیع برای همه، تشویق جامعه برای ارتباط با میراث فرهنگی، داشتن حداقل سطح مناسب از بهداشت عمومی و خدماتی درمانی، داشتن ساختار شهری مناسب.

به نظر بحرینی شهر بوم محوری شهری است که چهار خصیصه عمده ذیل را دارا است.

- حداقل دخالت در محیط طبیعی

اهداف و خصوصیاتی که یک شهر اکولوژیک بایستی داشته باشد در شهر سالم نیز آمده است چرا که هر دو می کوشند تا بین سلامتی نظام شهری و سلامتی ساکنین آن ارتباط برقرار کنند.

به نظر آدوم شهرهای اکولوژیکی لازم است از اصولی پیروی کنند که اهم آنها عبارتند از:

۱- بازبینی اولویت های کاربری زمین با هدف ایجاد جوامع فشرده، سبز، سالم، متنوع، باصفا و با کاربری های مختلط حیاتی.

۲- تجدیدنظر در اولویت های حمل و نقل جهت توجه به پیاده روی، دوچرخه سواری، وسایل حمل و نقل عمومی به جای خودروهای شخصی، تأکید بر دسترسی نزدیک.

۳- باز زنده سازی محیط های شهری آسیب دیده، به ویژه نوارهای ساحلی، کوهستانها، جلگه ها، دشتها و مرداب ها.

۴- ساخت و عرضه مساکن شایسته، ارزان، امن، راحت و فاقد حریم ها و جدائی گزینهای اجتماعی اقتصادی و...

۵- ایجاد و بسط عدالت اجتماعی و فراهم نمایی فرصت های بهتر برای زنان، رنگین پوستان و ناتوانان

۶- حمایت از کشاورزی بومی، طرح های ایجاد و گسترش فضای سبز شهری و باغ شهرها به همراه ترویج بازیافت و احیاء منابع بالاخص منابع تجدیدناپذیر، فناوری مناسب جدید و حفاظت از منابع و همزمان کاهش آلودگی و پسماندهای خطرناک

۷- تعامل با شرکت های تجاری با هدف حمایت از فعالیت های اقتصادی با ملاحظات اکولوژیکی

۸- طرح ایدئولوژیها و عادات ناخوشایندی از قبیل مصرف زدگی و یا مصرف گرایی شدید.

۹- بسط و ترویج طرح ها و برنامه های ارشادی و آگاهی دهنده

براین اساس «شهر بوم محور شهری است پایدار که می تواند به ساکنین خود یک زندگی معنی دار، هدفمند و پیوسته بدهد، بی آنکه زیست بومی که بر روی آن اتکا دارد را تخریب نماید.»

لیل، لئون گوئر ادر سال ۱۹۹۱ الگوی شهر ضداکولوژی را در مقابل «شهر خوب» یا شهر اکولوژیکی قرار می دهد که در آن «کل عملکردهای شهری» در یک فاصله سازگار و مطبوع پیاده قرارمی گیرند.

پیشگیری بهتر از درمان است، در مطالعات و پژوهشهای توسعه، مراقبت ها و پیش بینی بسیار با اهمیت است.

ارزیابی های اکولوژیکی باید در تمامی تحقیقات توسعه درنظر گرفته و اجرا شود. مانند:

۱- هیچ چیز مستقل و مجزا، پایدار نیست، باید اقدامات و خط مشی های شهری را در قالب مفاهیم محلی، منطقه ای و جهانی به کار بست.

۲- تقلیل مواد زائد، حداکثر بهره مندی مجدد و بازیافت مواد، حداقل مصرف از منابع غیرضروری، ترویج ساخت تولیدات بادوام.

۳- حداکثر نقش برای مواد قابل تجدید و دارای دور مجدد در تولید و مصرف، در برگیرنده تشویق و ترغیب استفاده از تکنولوژی بالا، حداکثر استفاده از منابع قابل تجدید با تعادل پایدار.

۴- مراقبت و اهمیت دادن به کیفیت سکونتگاه های طبیعی، احداث انواع مساکن طبیعی (خانه های سبز) و حفظ کیفیت بالای زندگی بخاطر شرایط زیستی مختلف و به وجود آوردن پایه ای برای تداوم سرمایه گذاری علمی- پژوهشی در فرآیندهای اکولوژیکی.

۵- شناسایی و درنظر گرفتن ناملایمات محیطی در سطوح محلی تا جهانی، توسعه شهری در مقابل اضمحلال و اغتشاشات زیست محیطی در مقیاسهای محلی و جهانی.

۶- توسعه علم و دانش درباره مسایل زیست محیطی، همچون شناخت اکوسیستم ها و اکولوژیهای شهری و تعامل بین اکوسیستم های شهری گسترده تر در مقیاسهای محلی تا بین المللی.

در نهایت مفاهیم و اصول اساسی توسعه پایدار شهری، عبارتند از: توجه به کیفیت زندگی میان نسلی، عدالتهای اجتماعی و وظایف محول شده در مجموع می توان گفت مجموعه شاخص های مصوب یکی از ارزیابی کمی از چگونگی مدیریت زیست محیطی شهر را فراهم می آورد و به نوعی گسترش نقش مسئولین، تشویق و ترغیب آنان به مسئله محیط زیست در مقوله مدیریت شهری است.

امید است طرح انتخاب شهر سبز با همکاری ادارات کل استانها نقطه عطفی برای کمک به بهبود وضعیت زیست محیطی شهر باشد.

نویسنده: حسین جعفریان