روزنامه نگاری پیش از مشروطه

ویژگی اساسی مطبوعات دوره ناصری در دو بخش قابل بررسی است بخش نخست از سال ۱۲۶۸ ق تا سال ۱۲۸۸ در برگیرنده مطبوعات دولتی است و به نوعی منافع دولت و حكومت در آنها مسطور است

در آثار منتشر شده پیرامون تاریخ مطبوعات ایران مطبوعات پیش از مشروطه همواره به دو دوره عصر ناصری و مظفری تقسیم شده است. نیم قرن سلطنت ناصرالدین شاه این فرصت را به وجود آورد كه افرادی چون میرزاتقی خان امیركبیر و به ویژه میرزاحسین خان سپهسالار به اندازه ای در زمینه مطبوعات نقش آفرینی كنند كه نام آنها در تاریخ و در پیوند با موضوع مطبوعات در ایران جاودان شود.

ویژگی اساسی مطبوعات دوره ناصری در دو بخش قابل بررسی است؛ بخش نخست از سال ۱۲۶۸ ق تا سال ۱۲۸۸ در برگیرنده مطبوعات دولتی است و به نوعی منافع دولت و حكومت در آنها مسطور است. بخش دیگر كه عمدتاً مطبوعات دولتی ونیز غیردولتی را شامل می شد از اهمیت زیادی برخوردار بود؛ چرا كه حركت به سوی سیاسی شدن و نوشتن مطالب آزاد و انتقادی اندك اندك به روزنامه ها راه یافت. با این حال در تمام این سال ها كه روزنامه های دولتی منتشره می شدند به رغم اجبار فراوان حكومت جهت خرید آن به دلیل فقدان جذابیت و سانسور گسترده خبری مورد اقبال عمومی واقع نمی شد تا جایی كه روزنامه های دولتی حتی در میان ماموران و نمایندگان دولتی نیز خریدار چندانی نداشت.

(محمدمحیط طباطبایی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران) در چنین فضایی كه میرزاحسین خان سپهسالار به صدارت رسید، مطبوعات در ایران در یك چرخش اساسی دارای محتوا شدند. در مجموع بررسی روزنامه هایی كه در دوران سپهسالار منتشر شدند دو جریان فكری را به خوبی نمایان می سازد. نخست به روند عقیدتی اصلاح طلبانه و آزادیخواهانه و تحرك پذیر روزنامه های این دوره بازمی گردد كه به شدت متاثر از اندیشه های آزادیخواهانه صدراعظم ایران است و دوم چارچوب فكری ایستا، اختنا ق پذیر و ژورنالیسم منحرف و كم محتوای اداره انطباعات به ریاست محمدحسن خان اعتمادالسلطنه.

در این دوران برای نخستین بار روزنامه هایی پا به عرصه حیات گذاشتند كه رسماً عدم وابستگی خود را به كانون های قدرت ابراز می كردند و در مطالب خود به اندازه ای متفاوت از جریان متعارف مطبوعات كشور عمل می كردند كه یكی از این روزنامه ها به نام «وطن» آن قدر ستایش لرد كرزن نویسنده انگلیسی را برانگیخت كه گفت: «روزنامه وطن از شگفتی های تاریخ روزنامه نگاری است.» (كوئل كوهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران) در تاریخ آمده است هنگامی كه یكی از سرمقاله های این روزنامه برای ناصرالدین شاه خوانده شد بی درنگ دستور توقیف روزنامه را صادر كرد. به خاطر این اختناق روشنفكران ترجیح دادند خارج از كشور به فعالیت خود ادامه دهند. مطبوعات خارج از كشور در این دوره دارای چند خصوصیت بودند؛ «اول اینكه مندرجات آنها بیشتر جنبه اجتماعی و سیاسی و تفسیری داشت و بیشتر به اخبار دولتی و داخلی و خارجی می پرداختند. دوم اینكه نویسندگان همه آزادیخواه و مشروطه طلب و خواستار الغای حكومت استبدادی در ایران بودند. در مرحله سوم هم جراید این دوره و هم نویسندگان آن بر رقابت تحت تاثیر سیستم اجتماعی اروپا قرار داشتند و... مهم تر از همه مطبوعات این دوره با مطالب خود توانستند بین روحانیون و روشنفكران ایرانی در اروپا و تحصیل كردگان خارجی در ایران پلی ایجاد كنند.

اتفاق بسیار مهمی كه در دوران ناصرالدین شاه روی داد تشكیل انجمن های مختلف بود. در این زمان دو نوع انجمن در كشور فعال بودند؛ نخست انجمن هایی كه كاركرد آنها صرفاً محدود به مسائل فرهنگی بود و دیگری انجمن هایی بودند كه به دلیل كاركرد سیاسی آنها نوعاً سری و مخفیانه اداره می شدند. انجمن معارف كه از نوع اول است در سال ۱۳۱۶ ق تاسیس شد كه روزنامه ای به نام «معارف» منتشر كرد. در واقع برای نخستین بار در دوران سلطنت ناصرالدین شاه رسماً یك روزنامه به عنوان ارگان یك انجمن به رسمیت شناخته می شود كه تحول مهمی در كاركرد مطبوعات آن دوره محسوب می شود. دوران مظفری كه انتهای آن به انقلاب مشروطه ختم می شود از این نظر واجد اهمیت است كه برای نخستین بار و به طور رسمی روزنامه هایی با عنوان آزاد و غیردولتی به ظهور رسیدند كه این مسئله نیز به دلیل صدارت یك ساله امین الدوله رخ داد. نكته جالبی كه درخصوص مطبوعات پیش از مشروطه صادق است نقش حمایت و اعمال سیاست های انبساطی دولت در عملكرد و گسترش كمی و كیفی مطبوعات است.در این میان نقش صدراعظم ها یا همان روسای دولت در خلق این فضای مناسب حائز اهمیت است، به طوری كه امیركبیر، سپهسالار و امین الدوله به رغم آنكه صدارت حكومتی مستبد را بر عهده داشتند اما به دلیل روحیات شخصی و آشنایی با اوضاع جهانی موجب ارتقای سطح مطبوعات در دوران خود شدند.

علیرضا باقری ده آبادی

تلخیص:رضا پویا